الإيضاح في علوم البلاغة (کتاب)«الإیضاح فی علوم البلاغة»، از آثار ممتاز و بسیار تأثیرگذار متخصص بزرگ علوم بلاغی، جلال‌الدین محمد بن عبدالرحمن بن عمر بن احمد بن محمد، مشهور به خطیب قزوینی است. ۱ - معرفی اجمالی«الإیضاح فی علوم البلاغة»، از آثار ممتاز و بسیار تأثیرگذار متخصص بزرگ علوم بلاغی، جلال‌الدین محمد بن عبدالرحمن بن عمر بن احمد بن محمد، مشهور به خطیب قزوینی است که آن را استاد ابراهیم شمس‌الدین تصحیح کرده و با افزودن مقدمه و تعلیقات منتشر کرده است. در این اثر، یک دوره مسائل علوم بلاغی( معانی، بیان و بدیع) ذکر شده است. نام کامل این اثر عبارت است از: «الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع». ۲ - ساختاراین کتاب از یک مقدمه و سه بخش اصلی به ترتیب ذیل تشکیل شده است: [۱]
الإیضاح فی علوم البلاغة، جلال‌الدین محمد بن عبدالرحمن بن عمر بن احمد بن محمد (خطیب قزوینی)، مقدمه کتاب.
۱. معانی (شامل احوال اسناد خبری، حقیقت و مجاز عقلی، احوال مسند و مسندالیه، احوال متعلقات فعل، قصر، انشاء، وصل، فصل، مساوات، ایجاز و اطناب)؛ ۲. بیان (شامل تشبیه، حقیقت و مجاز، استعاره و کنایه)؛ ۳. بدیع (شامل تعریف علم بدیع، مطابقه، تضاد و ایهام تضاد، مشاکله و...). ۳ - گزارش محتوا۳.۱ - بیان چند نکتهدرباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است: ۳.۱.۱ - اولمصحح محترم در مقدمه‌اش که زمان و مکان نگارشش را مشخص نکرده، چند نکته مهم را یادآور شده: أ. کتاب حاضر از نظر جامعیت، ممتاز است و هیچ مطلب بزرگ یا کوچکی از مباحث بلاغت را فراموش نکرده و همه را با تفصیل و دقت توضیح داده و به همه نظریه‌های گذشته یا معاصرش اشاره کرده است؛ ب. در تصحیح کتاب حاضر، چند مورد را انجام داده‌ام: نخست: زندگی‌نامه مؤلف را نوشتم؛ دوم: مقدمه‌ای در موضوع بلاغت و فنونش تهیه کردم؛ سوم: نصوصی را که مؤلف نقل کرده و مورد مناقشه قرار داده، با آثار قدما، مانند «أسرار البلاغة» عبدالقاهر جرجانی و «کشاف» زمخشری و «مفتاح العلوم» سکاکی، مقابله و مقایسه کردم و کوشیدم تا مطالب با صحت و دقت نقل شود؛ چهار: با استفاده از فرهنگ‌های لغوی مشهور، معانی لغات مشکل را در پاورقی شرح دادم؛ پنج: در حاشیه‌های کتاب، همه نویسندگان و کتاب‌هایشان را با ذکر منابع آن به‌صورت وافی معرفی کردم؛ شش: همه احادیث نبوی را استخراج کرده و نصّش را با استفاده از کتب حدیثی معتبر ضبط کردم و آنچه در پاورقی نیامده، یا مشهور است و یا به اطلاعاتی درباره آن دست نیافته‌ام؛ هفت: آدرس همه آیات قرآن را که در کتاب استفاده شده، با استفاده از « المعجم المفهرس» مشخص کردم؛ هشت: منابع همه شواهد شعری را در جای خودش مشخص کردم. [۲]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۵، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۲ - دوممصحح، زندگی خطیب قزوینی و تحصیلات و اشتغالات و آثار علمی او را به‌صورت مختصر و مفید نوشته است. از جمله تأکید کرده است که خطیب قزوینی که بسیار باهوش و تیزذهن، شیرین‌کلام و خوش‌منظر و اهل انصاف بود و خطّ خوشی هم داشت و به ترتیب در روم، دمشق و مصر نیز قضاوت می‌کرد و به دستور سلطان در مصر در جامع القلعة خطابه می‌خواند، مردم را به فراگیری اصول فقه و معانی و بیان تشویق می‌کرد. او همچنین منابع متعددی برای شرح حال وی یاد کرده است. [۳]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۹ ـ ۸، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۳ - سومنویسنده در مقدمه‌اش که مشخصات نگارش آن نیز معلوم نیست، تأکید کرده است که این کتاب در علم بلاغت و توابع آن است و آن را ایضاح نامیدم و آن را بر طبق نظم کتاب مختصر خودم که «تلخیص المفتاح» نامیده‌ام، قرار دادم و مطالب را مقداری توضیح دادم تا مانند شرح بر آن کتاب باشد و مواضع مشکل آن کتاب را حل کردم و مبهماتش را روشن ساختم و آنچه در «تلخیص المفتاح» نبود، ولی در « مفتاح العلوم» سکاکی بود، بدان افزودم و آنچه در «مفتاح العلوم» نبود، از عبدالقاهر جرجانی در دو کتابش، «دلائل الإعجاز» و «أسرار البلاغة» گرفتم و همچنین از کلام دیگران نیز هرچه توانستم، برگرفتم و خلاصه همه آن موارد را استخراج و تهذیب کرده و منظم ساختم تا آنکه هر چیزی در جای خودش قرار گرفت و همچنین هرچه به فکر خودم رسید و در جای دیگری نیز نبود، به آن افزودم؛ پس سپاس خدای را که این اثر، جامع مطالبی شد که در جاهای گوناگون پراکنده است. [۴]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۴ - چهارمنویسنده با بیان این مطلب که در مورد تفسیر فصاحت و بلاغت، اقوال متعددی وجود دارد، به بحث در باره تعریف فصاحت و بلاغت پرداخته و بلاغت را منحصر در علم معانی و بیان دانسته و علم بدیع را تابع علوم معانی و بیان قرار داده است. [۵]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۲۲ ـ ۱۳، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۵ - پنجمنویسنده، مقصود از علم معانی را منحصر در هشت باب دانسته است: «احوال اسناد خبری»؛ «احوال مسندالیه»؛ «احوال مسند»؛ «احوال متعلقات فعل»؛ «قصر»؛ «انشاء»؛ «فصل و وصل» و «ایجاز و اطناب و مساوات». او سپس وجه این انحصار را توضیح داده است. [۶]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۲۴، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۶ - ششمنویسنده با اشاره به تعریفی که سکاکی برای بلاغت مطرح کرده، این مطلب را که او فصاحت را به دو قسم لفظی و معنوی تقسیم کرده، توضیح داده و سپس به‌عنوان مثال، نکته‌های موجود در آیه «وَ قِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَکِ وَ یَا سَمَاءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْمَاءُ وَ قُضِی الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» را از نظر فصاحت و بلاغت تشریح کرده است. [۸]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۲۵۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۷ - هفتماستاد ابراهیم شمس‌الدین در پاورقی‌های عالمانه‌اش کوشیده تا منابع مباحث را استخراج و ارائه کند و در اکثر موارد موفق شده و مستندات را آورده [۹]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۳۱، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۰]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۵۸، پاورقی ۴، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۱]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۲۲، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
و البته گاهی نیز توفیق نیافته و یادآور شده که مطلب مذکور در منابع قابل دسترس، پیدا نشد. [۱۲]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۳۷، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۳]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۲۱، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۴]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۳۳، پاورقی ۵، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
همچنین ایشان در مواردی، کتاب‌ها یا شخصیت‌ها و اندیشمندان مورد بحث، مانند عبدالقاهر جرجانی، امرؤالقیس، جاحظ و... را معرفی کرده است. [۱۵]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۱، پاورقی ۱ و ۲، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۶]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۳، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
[۱۷]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۶، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
بیشتر پاورقی‌های مصحح محترم، توضیحی و استنادی است و گاه، انتقادی و یا ترکیبی- توضیحی، استنادی و انتقادی. [۱۸]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۱۲۳، پاورقی ۱، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
همچنین مصحح محترم در پاورقی‌ها، منابع شواهد شعری را ذکر کرده و وزن عروضی اشعار آن را معین کرده که مثلاً «من الطویل» یا «من البسیط» یا «من السریع» یا «من المتقارب» و... . [۱۹]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۲۵۵، پاورقی ۳، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۸ - هشتممصحح محترم در پایان، فهرست‌های فنی (آیات، اشعار، انصاف و اجزاء ابیات و مطالب) برای کتاب حاضر تنظیم کرده است. [۲۰]
الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع، الخطیب القزوینی، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، ص۴۱۵ ـ ۳۲۷، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة ۲۰۱۰ م.
۳.۱.۹ - نهمشایان ذکر است که اثر حاضر از نظر منزلت علمی، از آثار شاخص و سرنوشت‌ساز در تاریخ علم محسوب می‌شود و نظم موجود در ساختار علمی علوم بلاغی (معانی، بیان و بدیع) که امروزه پذیرفته شده است، ثمره تلاش علمی خطیب قزوینی در این اثر ارزنده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرمافزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. |