ناسخ و منسوخ
| | |
|
شیعی:
سنی: | |
|
| |
|
| |
ناسخ و منسوخ دو دسته از آیات قرآن که آیه ناسخ جایگزین حکم آیه منسوخ می‌شود. منسوخ، همان آیه‌ای است که با نزول آیه ناسخ، زمان عمل به آن پایان یافته‌است.
علم اصول و علم تفسیر هر یک با روش مربوط به خود، به پژوهش درباره نسخ پرداخته‌اند. از نظر قرآن‌پژوهان و علمای اسلام، نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.
معنا و حقیقت نسخ
نسخ به‌معنای از بین بردن چیزی و جایگزین کردن آن با چیزی دیگر است. به گفته علامه طباطبایی زمانی‌که آیه‌ای از قرآن نسخ می‌شود، به‌معنای پایان زمان اعتبار حکم و اثر آن آیه است؛ چراکه مصلحت جعل و وضع حکم آن محدود و موقت بوده است.به باور علامه طباطبایی حقیقت حکمی که نسخ شده این است که حکمی موقت و مربوط به گروهی خاص از مردم بوده و نسخ یک حکم همان پایان یافتن زمان آن است. وحکم منسوخ پیوسته حق است با این توضیح که برای گروهی خاص و در زمانی خاص بوده که آن گروه هم باید بدان حکم ایمان می اوردند و هم به آن عمل می کردند ودیگر مردمان فقط به حقاننیش ایمان بیاورند و نباید بدان عمل کنند.
پاسخ یک ایراد
برخی می‌گویند خداوند که عالم مطلق و علّام الغیوب است و همه کلیات و جزئیات گذشته و حال و آینده را می‌داند، چرا حکمی می‌فرستد که بعد آن را تغییر دهد؟ در پاسخ گفته‌اند خداوند با علم و اراده خویش حکم اول را می‌فرستد و خود می‌داند که آن موقت و زماندار است، اگرچه بر بندگان یا حتی پیامبر پوشیده باشد. سپس چون زمان آن حکم سررسید، حکم دوم را که متضمن تبدیل (اعم از تغییر یا تشدید یا تضعیف) حکم اول است، فرو می‌فرستد.
آیات نسخ
مَا نَنسَخْ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَیٰ کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ ﴿۱۰۶﴾ (ترجمه: هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را می‌آوریم؛ مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست؟ (۱۰۶))
گفته‌اند چون یهودیان از تبدیل بعضی آیات و احکام قرآن به پیامبر(ص) طعن می‌زدند و می‌گفتند «اگر فرمان پیشین حق بود و پسیندیده بود، پس نسخ چرا بود، اگر باطل بود و ناپسیندیده، آن روز خلق را بر آن داشتن چه معنا داشت؟» و بر این مبنا به پیامبر افترا می‌زدند که قرآن برساخته و فرابافته خود اوست. خداوند در پاسخ و رد سخن آنان این آیه را فرستاد. در جای دیگر نیز در همین معنی می‌فرماید:
وَإِذَا بَدَّلْنَا آیةً مَّکانَ آیةٍ ۙ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا ینَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ ۚ بَلْ أَکثَرُ‌هُمْ لَا یعْلَمُونَ ﴿۱۰۱﴾ (ترجمه: و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم -و خدا به آنچه به تدریج نازل می‌کند داناتر است- می‌گویند: «جز این نیست که تو دروغ‌بافی.» [نه،] بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند. (۱۰۱))
انواع قابل تصور نسخ
از نظر قرآن‌پژوهان و علمای اسلام نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.
در جدول ذیل نظر اکثریت شیعه و سنی پیرامون صور قابل تصور نسخ قرآن به قرآن ذکر شده است:
نحوه نسخ شیعه سنی نسخ تلاوت و نسخ حکم در قرآن نداریم برخی یک مورد را پذیرفته‌اند نسخ تلاوت و بقای حکم در قرآن نداریم بیشتر پیشینیان، چند مورد را پذیرفته‌اند بقای تلاوت و نسخ حکم در قرآن داریم در قرآن داریم
برخی از موارد نسخ در قرآن
برخی از موارد نسخ در قرآن از این قرار است: درباره جهاد با کفار، ابتدا فرمود سزاوار است هر یک از مجاهدان اسلام با ده کس مقاومت و برابری کند و در آیه بعد تخفیف فرمود که هر کس با دو کس یا در مسأله تغییر قبله یا پرداختن صدقه پیش از نجوا با پیامبر(ص) در آیه نجوا.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حاجی میرزائی، «ناسخ و منسوخ»، ص۲۱۹۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۳۰، طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۳۰.
- ↑ طباطبایی ، المیزان، ج۱۸، ص ۳۰، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ص۱۷.
- ↑ میبدی، به نقل خرمشاهی.
- ↑ قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ص۱۷.
- ↑ قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ص۱۷.
- ↑ به نقل حاجی میرزائی، «ناسخ و منسوخ»، ص۲۱۹۹
- ↑ انفال، ۶۵.
- ↑ انفال، ۶۶.
- ↑ بقره، ۱۴۴
- ↑ حکم آن در آیه ۱۲ سوره مجادله و نسخ آن در آیه بعد.
- ↑ قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ص۱۷.
- ↑ فحقيقة الحكم المنسوخ أنه حكم ذو أمد خاص بطائفة من الناس في زمن خاص ومعنى نسخه تبين انتهاء أمده لا ظهور بطلانه... فالحكم المنسوخ حق دائما غير أنه خاص بطائفة خاصة في زمن خاص يجب عليهم أن يؤمنوا به ويعملوا به ويجب على غيرهم أن يؤمنوا به فحسب من غير عمل
- ↑ در صحیح مسلم از عایشه نقل شده که گفته است: از جمله چیزهایی که نازل شده بود، آیه «عشر رضعات معلومات»(ده نوبت شیر خوردن معلوم) بود که به آیه «خمس معلومات»(پنج نوبت شیر خوردن معلوم) نسخ گردید و پیامبر(ص) وفات نمود و این آیه، به عنوان قرآن قرائت می‌شد.(زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۶)
منابع
- قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
- حاجی میرزائی، فرزاد، «ناسخ و منسوخ»، در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، ج۲، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.
- زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار الجی، ۱۴۰۸ق.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
- الطبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، تحقیق وتعلیق: لجنة من العلماء والمحققین الاخصائین، تقدیم: السید محسن الامین العاملی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.