تفسیر تاریخی

تفسیر تاریخی، ممکن است اشاره به یکی از دو رویکرد ذیل در تفسیر قرآن باشد:

1. بیان مسائل تاریخی و بیان حوادث و وقایع و تفسیر و تحلیل تاریخ ملتها و عوامل تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط آنها.
2. پرداختن به تبیین و توضیح واژه‌ها، کلمات و پیامهای قرآن با گرایش تاریخی یعنی تفسیر قرآن با توجه به ترتیب و اسباب نزول آیات.

مقصود از تفسیر تاریخی

از تفسیر تاریخی قرآن دو حرکت متفاوت برداشت می‌شود:

1. مفسرانی که صبغه تفسیری آنان بر مسائل تاریخی و بیان حوادث و وقایع و تفسیر و تحلیل تاریخ ملتها و عوامل تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط آنهاست. از این رو، به یادکرد حوادث تاریخی، به ویژه زندگی پیامبران بسیار می‌پردازند و در ضمن بخشی از آیات قرآن که به گذشته‌ها نظر دارند، افزون بر نقل وقایع و قصص پیامبران به تحلیل و بیان فلسفه تاریخ و نکته‌ها عبرت آموز اشاره می‌کنند. در گذشته‌های دور این دسته از تفاسیر در شکل محدود عمدتاً بر محور نقل قصه‌های قرآن می‌چرخید و افرادی چون ثعلبی نیشابوری (۳۵۰-۴۲۹ق) در تفسیر الکشف و البیان و ابوالفتوح رازی (میان سالهای ۴۸۰-۵۳۵ق) در تفسیر روض الجنان و مانند آنها را به خود مشغول کرده بود. آلودگی این دسته از تفسیرها به اسرائیلیات و روایات جعلی و خرافی از آسیبهای آنها شمرده شده است.
2. مفسرانی که با گرایش تاریخی به تبیین و توضیح واژه ها، کلمات و پیامهای قرآن می‌پردازند و در روند تفسیر پابه‌پای نزول وحی حوادث مربوط به آیات را پیگیری می‌کنند و در نزول هر آیه و سوره به دنبال شناخت اسباب و شأن نزول و دیگر حوادث، معرفت احکام همچون آگاهی از موقعیت، فرهنگ، عقاید و آداب و رسوم مردمی هستند که قرآن در خطاب به آنان سخن گفته است. به همین دلیل این تفسیرها به ترتیب نزول نگارش یافته است. واژه‌ها، نوع استعمال، بررسی ریشه کلمات و سیر تطور دلالت کلام و همچنین بررسی مثلها، تشبیهات و استعارات قرآن به لحاظ تاریخی بررسی می‌شود. نمونه این دسته از تفاسیر، تفسیر الحدیث محمد عزه دروزه (۱۳۰۵-۱۴۰۴ق)، و بیان المعانی عبدالقادر ملاحویش آل غازی (زنده در ۱۳۸۴ق) و پابه‌پای وحی نوشته مهدی بازرگان (۱۲۸۶-۱۳۷۳ش) است که همگی به ترتیب نزول قرآن نگارش یافته و صبغه و تأکید آنان بر مسائل تاریخی در فهم پیام قرآن است. از اینرو، از سوره علق شروع می‌کنند و به آخرین سوره نازل شده قرآن به پایان می‌برند و شیوه کارشان چنین است که در آغاز هر سوره به تاریخچه نزول، موقعیت نزول، سیاق و ترکیب پیامها و حوادث مربوط به نزول اشاره می‌کنند.

پانویس

منابع