امامزاده
امامزاده به فرزند یا نواده امام معصوم و گاهی به مدفن و مزار او گفته می‌شود. کاربرد این واژه در این اصطلاح، از قرن ششم هجری قمری و حتی قبل از آن وجود داشته ولی از قرن نهم به بعد رایج شده‌است. ساخت مقبره بر مزار این امامزادگان نیز از قرن اول ثبت شده و در روایات برای سازنده آن اجرهای معنوی در نظر گرفته شده است. بعضی از این امامزادگان شهرت جهانی و بعضی نیز شهرت منطقه‌ای دارند. بقاع امامزادگان در ایران و کشوهای دیگر اسلامی دیده میشوند. بقاع و امامزادگان مدفون در آنها در فرهنگ مردم تاثیر داشته‌اند به گونه‌ای که گاه نام شهر یا روستا برگرفته از نام امامزادهها است.
تعریف اصطلاحی
اصطلاح امامزاده برای اشاره به فرزند یکی از امامان دوازده گانه و نیز نوادگان آنان به کار می‌رود. دهخدا در معنای واژه امامزاده کسی را که بلافاصله یا به فاصله کم از نسل امام باشد، امامزاده دانسته است. به گفته او مقبره و محل دفن امامزاده نیز در فرهنگ عامیانه امامزاده خوانده می‌شود. بعضی معتقدند که در این اصطلاح، منظور اصلی محلی است که آن شخص در آنجا مدفون است و به اصطلاح، از باب ذکر حال و اراده محل است. شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان معتقد است که دونکته در باره امام زاده پیش اززیارت باید در نظر گرفته بشود نخست اینکه جلالت قدر وعظمت شان او(افزون بر شرافت نسب) از کتب تاریخ واحادیث معلوم شود و دوم انکه نسبت قبر به امامزاده معلوم باشد.
گاهی به ساختمان امامزاده «آستانه»، «مقام»، «مقبره»، «بقعه»، «مرقد» و یا «مشهد» می‌گویند.
پیشینه واژه
درباره زمان دقیق کاربرد واژه امامزاده در فرهنگ تشیع خبر قطعی در درست نیست، اما از آنجا که قزوینی در النقض این واژه را به کار برده می‌توان گفت کاربرد واژه امامزاده در قرن ششم معمول بوده است و شاید به دوران قبل از ان هم بازگردد، چون در همین کتاب حتی ضرب‌المثل برای امامزاده ذکر شده است و این حکایت از استعمال رایج لفظ امامزاده در آن دوران و حتی قبل از آن دارد.
در سده‌های اولیه نیز این لفظ استفاده می‌شده اما معنایی غیر از معنای امروزی داشته و گاهی برای اسم شخص خاص بکار می‌رفته است، مثلا امامزاده رکن‌الدین. حمدالله مستوفی که در قرن هشتم می‌زیسته در کتاب نزهه القلوب، بارها از لفظ امامزاده استفاده کرده و در معنای فرزندان ائمه اطهار(ع) به کار برده است. از قرن نهم به بعد به وفور در کتاب‌های مختلف لفظ امامزاده دیده می‌شود، که در اولاد و نسل بکار رفته است. ودر قرن دهم در زمان صفویه به اوج خود می‌رسد.
امامزاده با واسطه
معنای اولیه ترکیب (امام+زاده) این است که امامزاده، فرزند بدون واسطه امام است، ولی در فرهنگ عامیانه، به فرزندان ائمه با چند واسطه ـ کم یا بسیارـ نیز امامزاده گفته می‌شود. در روایات و دعاها تمامی امامان دوازده‌گانه، ابن رسول‌الله خطاب میشوند و امام موسی کاظم(ع) در بحث با هارون الرشید از این موضوع دفاع می‌کند. به امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، و امام حسن عسکری(ع)، نیز ابن‌الرضا(ع) گفته می‌شود.
بنا و تعمیر بقعه
در فرهنگ شیعی ساخت و تعیر بقاع متبرکه امامزادگان از اهمیت زیادی بر خوردار است بگونه‌ای که از دیر زمان بارگاه‌های زیادی به امامزادگان در جاهای مختلف مخصوصا ایران منتسب می‌باشد که مورد احترام اهالی بوده و در جوار آن قبور نزدیکانشان را به نیت اینکه از برکات معنوی آن امامزاده برخوردار باشند دفن می‌نمایند، اکثر این گورستان‌ها پس از ساخته شدن امامزادهها و به علت حرمت زیارتگاهی آن ایجاد شده‌اند.
ثواب ساخت یا تعمیر
در منابع روایی و حدیثی روایاتی در اجر و ثوات ساخت یا تعمیر بقاع امامزادگان دیده می‌شود، از جمله پیامبر(ص) فرماید:
«یا علی اِنَّ اللهَ جَعَلَ قَبْرُکَ وَ قَبْرُ اَوْلادِکَ بُقْعَةٌ مِنْ بُقاعِ الجْنَّهِ وَ عَرْصَةٌ مِنْ عَرَصاتِها.»
«ای علی خداوند قبر تو و قبر فرزندان تو را، خانه‌ای از خانه‌های بهشت و میدانگاهی از میدانگاه‌های آن قرار داده است.»
«مَنْ زارَنی اَوْ زارَ اَحَداً مِنْ ذُرِیتی زُرْتُهُ فی یوْمِ الْقِیمَةِ فَانْقَذْتُهُ مِنْ اَهْوالِها وَ یا عَلی مَنْ عَمَّرَ قُبُورُکُمْ فَکَانَّما اعانَ سُلیمانَ بْنِ داوُدَ عَلی بَناءِ بَیتِ الْمُقَدَّس».
«ای علی هر کسی که زیارت کند مرا یا یکی از ذریه من را، زیارت می‌کنم او را در روز قیامت و از هول‌های قیامت او را نگه می‌دارم و نیز حضرت اضافه مینماید که هر کسی تعمیر کند قبور شما را چنان است که کمک کرده باشد سلیمان بن داوود را در بنا بیت المقدس.»
سابقه بقعه سازی
نخستین گزارش‌ها از ساخت بنا بر قبور به عهد نبوی بازمی‌گردد. بر این اساس، ابوجندل بن سهیل از تیره بنی‌عامر بن لؤی مسجدی بر قبر ابوبصیر عتبة بن اَسید ثقفی (متولد قبل از۸ق.) ساخت و رسول خدا(ص) با وجود آگاهی از این کار، آن را نهی نکرد.
پس از رحلت پیامبر(ص) و دفن او در خانه خود، حفظ و تعمیر این بنا از همان سال‌های آغازین مورد اهتمام مسلمانان و خلفا بوده است. عمر بن خطاب (حکومت: ۱۳-۲۳ق.) دیواری بر قبر پیامبر ساخت.
اما سابقه بقعه سازی بر مزار امامزادگان به قرن دوم برمی‌گردد، در صحیح بخاری روایتی نقل شده که در آن فاطمه بنت الحسین(ع) همسر حسن مثنی بر مزار وی بقعه‌ای می‌سازد. در این روایت آمده:
لما مات الحسن بن الحسن بن علی(ع) ضربت امرأته القبّه علی قبره سنة؛ بعد از وفات حسن بن حسن بن علی(ع) همسر او تا یک سال قبّه‌ای بر قبر او زد.
قمی در تاریخ قم نیز خبر از بقعه‌ای بر مزار حضرت معصومه(س) قبل از قرن چهارم می‌دهد البته به گفته وی اولین بقعه توسط زینب دختر امام جواد (ع) که در قرن سوم می‌زیسته ساخته شده است.
بنا به گفته حاکم نیشابوری هنگام عزیمت امام رضا(ع) امامزاده محروق بقعه داشته و امام به زیارت وی رفته است. و اگر نگوییم در زمان امام رضا(ع)، قطعا در زمانی که حاکم نیشابوری این کتاب را نگاشته یعنی در اوایل قرن پنج این بقعه وجود داشته است.
از مطالب کتاب نقض برمی‌آید که در قرن ششم در جای جای ایران بقعه‌هایی منتسب به امامزادگان وجود داشته و مورد احترام مردم بوده است. به تصریح قزوینی حتی اهل سنت نیز جهت زیارت به این اماکن آمد و شد داشته‌اند. بقعه‌های مد نظر قزوینی عبارتند از:
- در قم بارگاه حضرت معصومه(س)
- در ری بقعه عبدالعظیم حسنی، امامزاده حمزه و عبدالله ابیض
- در آوه امامزاده فضل و سلیمان فرزندان امام موسی کاظم(ع)
- در اوجان، روستایی نزدیک ساوه امامزاده عبدالله بن موسی کاظم
- در قزوین امامزاده حسین پسر امام رضا(ع)
- ودر کاشان بقعه امامزاده علی بن محمد باقر(ع)
مستوفی نیز از بقعه امامزاده حسن در تهران،امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر درساوه،امامزاده حسین در قزوین،امامزادگان احمد بن موسی و محمد بن موسی بن جعفر در شیراز و امامزاده اسماعیل فرزند امام موسی کاظم(ع)در مایین یاد کرده است.
اقسام امامزادگان
امامزادگان از نظر جایگاه و اعتبار مرقدشان به پنج طبقه تقسیم میشوند:
- طبقه اول: شرافت نسبی معلوم و محل دفنشان نیز معلوم است و در استحباب زیارتشان از ائمه اطهار روایاتی وارد شده و زیارت نامه‌ای مخصوص از طرف ائمه برای آنان صادر شده است. همانند حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر(ع) و حضرت معصومه (س).
- طبقه دوم: شرافت نسبی و محل دفنشان معلوم است و در استحباب زیارتشان نیز از ائمه اطهار روایاتی آمده اما زیارت نامۀ مخصوص از طرف ائمه برای آنان صادر نشده است مثل حضرت عبدالعظیم حسنی.
- طبقه سوم: شرافت نسبی معلوم و محل دفنشان نیز معلوم است اما استحباب زیارتشان از ناحیه معصوم نیامده، مثل شاه چراغ، یحیی بن زید، زید بن علی و محمد بن علی الهادی(ع)
- طبقه چهارم: امامزاده‌هایی که جلالت و قدرشان معلوم است، اما محل دفن آنها مردّد است، مانند علی بن جعفر که محدّث جلیل‌القدری است که سه موضع مدینه روستای عریض، قم و سمنان منسوب به محلّ دفن ایشان است.
- طبقه پنجم: بقعه‌هایی که به امامزاده مشهورند و با اسمی در بین مردم نامیده میشوند، اما مزار شناسان هیچ اطلاعی از آنان ندارند و حتی نمی‌توانند احتمالی هم دربارۀ آنها بدهند که از این مکانها به بقعه‌های مجهول می‌توان یاد کرد.
امامزادگان مشهور
امامزادگان از نظر شهرت نیز به چند دسته تقسیم میشوند، تعداد کمی از آنها شهرت جهانی دارند، تعدادی نیز شهرت کشوری و استانی.
امامزادگانی با شهرت جهانی
امامزادگانی که شهرت جهانی دارند عبارتند از : حضرت عباس(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت معصومه(س)، رقیه دختر امام حسین (ع)، عبدالعظیم حسنی، احمد بن موسی معروف به شاهچراغ، سیدمحمد و سیده نفیسه. البته آنچه گفته شد امامزادگانی هستند که بقعه مستقل دارند و گرنه امامزادگان مشهور دیگری هستند که بقعه مستقل یا اصلا بقعه ندارند از جمله حضرت علی اکبر(ع)، حضرت علی اصغر، محمد بن حنفیه، ام کلثوم، سکینه دختر امام حسین(ع)، حکیمه دختر امام جواد(ع)
امامزادگانی با شهرت محلی
بعضی از امامزادگان از شهرت جهانی برخوردار نیستند بلکه در کشور یا شهر محل دفنشان شناخته شده‌اند. ثبت اسامی همه آنها امکان‌پذیر نیست ولی معروف‌ترین آنان در کشورهای اسلامی به جز ایران عبارتند از:
| نام امامزاده | از نسل امام | کشور، شهر، استان |
|---|---|---|
| یحیی بن زید | نوه امام سجاد(ع) | افغانستان-جوزجان-سر پل |
| امامزاده زینب(بی بی‌معصومه) | از نوادگان امام سجاد(ع) | افغانستان-هرات |
| فاطمه صغری(بی بی‌هیبت) | دختر موسی بن جعفر | آذربایجان-باکو |
| میر سید علی(حضرت امیرجان) | ۱۶واسطه با امام سجاد(ع) | تاجیکستان-کولاب |
| عبدالسلام الاسمر | از نسل امام حسن(ع) | لیبی |
| زید بن علی | فرزند امام سجاد(ع) | عراق-کوفه |
| حمزه بن قاسم(حمزه غربی) | از نوادگان حضرت علی(ع) | عراق-بابل-مزیدیه-مدحتیه |
| قاسم بن موسی(ع) | فرزند موسی بن جعفر(ع) | عراق-بابل-حله-شهرقاسم |
| عبدالله اشتر بن محمد نفس زکیه(شاه غازی) | نوادگان امام حسن(ع) | پاکستان-کراچی-کلیفتون |
| امامزاده مظفر | ترکمنستان | |
| سیده زینب | حضرت علی(ع) | مصر-قاهره |
امامزادگان ایران
| برخی امامزادگان ایران | ||
|---|---|---|
| نام امامزاده | ازنسل امام | شهر، استان |
| هلال بن علی | امام علی (ع) | اصفهان-آران و بیدگل |
| امامزاده هاشم | امام علی (ع) محمد بن حنفیه | گیلان-رشت |
| عبدالعظیم حسنی (حرم حضرت عبدالعظیم) | امام حسن مجتبی(ع) | ری |
| امامزاده داود | امام حسن مجتبی(ع) | تهران-کوه‌های کن |
| حسن بن حسین بن اسحاق | امام حسن مجتبی(ع) | لرستان-الیگودرز |
| جلال الدین اشرف | امام حسن مجتبی(ع) | گیلان-آستانه اشرفیه |
| امامزاده هاشم | امام حسن مجتبی(ع) | مازندران-آمل |
| امامزاده محسن(امامزاده کوه) | امام حسن مجتبی(ع) | همدان |
| محمد بن محمد بن زید(ع)(امامزاده محروق) | امام سجاد(ع) | خراسان رضوی - نیشابور |
| امامزاده عبدالله | امام سجاد(ع) | خوزستان-شوشتر |
| محمد بن زید بن علی(ع) | امام سجاد(ع) | خوزستان - شوشتر |
| علی بن محمد باقر(ع)(مشهد اردهال) | امام باقر(ع) | اصفهان - کاشان |
| علی بن جعفر الصادق | امام صادق(ع) | قم/ سمنان |
| علی زین العابدین(درب امام) | امام صادق(ع) | اصفهان |
| جعفر بن علی(امامزاده جعفر) | امام صادق(ع) | یزد |
| حمزه بن موسی(ع) | امام کاظم(ع) | تهران - ری |
| حسین بن موسی بن جعفر(ع)(علاءالدین حسین) | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| محمد بن موسی بن جعفر(ع) (سیدمیرمحمد) | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| حکیمه دختر امام کاظم | امام کاظم(ع) | کهکیلویه و بویراحمد - گچساران |
| اسحاق بن موسی(ع) | امام کاظم(ع) | مرکزی - ساوه |
| امامزاده شاهرضا | امام کاظم(ع) | اصفهان - شهرضا |
| امامزاده زینبیه | امام کاظم(ع) | اصفهان |
| آقاعلی عباس | امام کاظم(ع) | اصفهان - کاشان |
| امامزاده صالح | امام کاظم(ع) | تهران - تجریش |
| حسین بن موسی | امام کاظم(ع) | خراسان جنوبی - طبس |
| امامزاده محمد بن موسی | امام کاظم(ع) | خوزستان-دزفول |
| سید بهاءالدین محمد | امام کاظم(ع) | چهارمحال وبختیاری - شیخ شبان |
| علی بن حمزه | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| محمد بن حسن(آقامشهید) | امام کاظم(ع) | فارس - فراشبند |
| امامزاده یحیی | امام کاظم(ع) | سمنان |
| عبیدالله بن موسی(کوسه هجیج) | امام کاظم(ع) | کرمانشاه - روستای هجیج |
| سید سلطان محمد(پیرچوگان) | امام کاظم(ع) | هرمزگان - رودان |
| امامزاده عبدالله | امام کاظم(ع) | همدان |
| امامزاده حسین | امام رضا(ع) | قزوین |
| امامزاده جعفر(شاه کرم) | امام رضا(ع) | اصفهان |
| موسی بن محمد(موسی مبرقع) | امام جواد(ع) | قم |
| احمد بن موسی مبرقع(میراحمد) | امام جواد(ع) | اصفهان - کاشان |
| امامزاده اسماعیل | امام جواد(ع) | فارس - فسا |
| شاهزاده حسین | امام هادی(ع) | همدان |
تذکر: برخی امامزادگان در ایران از شهرت برخوردارند. اکثر مسئولین این بقاع، امامزادۀ خود را فرزند بلافصل امام می‌دانند. همین امر موجب شده تا گاهی چند بقعه به یک امامزاده نسبت داده شود درحالی که بی‌تردید تنها یکی از آنها فرزند واقعی امام است. در بسیاری از موارد، از باب اختصار در نسب نام یک یا چند واسطه حذف شده است. هم اکنون در نقاط مختلف، امامزاده‌های فراوانی را می‌بینیم که فرزند امام موسی کاظم معرّفی شده‌اند، حال آنکه آن حضرت این همه فرزند نداشت. اینان فرزندزادگان، نبیرگان، نتیجه‌ها و نسلِ امام موسی کاظم هستند که در انتسابشان نام یک یا چند واسطه حذف شده و این موضوع، آنان را به شکل فرزند بلافصل امام در آورده است. از جمله این موارد می‌توان به امامزاده حمزه بن موسی بن جعفر(ع) و اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) اشاره نمود. به همین دلیل در جدول زیر فقط نسبت امامزاده با امام معصوم در نظر گرفته شده است.
سایر امامزادگان
در تمام نقاط ایران مقبره‌های منسوب به امامزادگان دیده می‌شود اما پراکندگی این بقاع در نقاط مختلف یکسان نبوده، در جاهایی که احساس امنّیت بیشتر میکردند تعداد زیادتری روی میآوردند، همانند کوهستان ری، طبرستان و نقاط مرکزی.
آمار
طبق آماری که به وسیله سازمان اوقاف دوران پهلوی تهیه شد و به سال ۱۳۵۲ش در روزنامه کیهان انتشار یافت، در سراسر ایران تا آن تاریخ ۱۰۵۹ تن امامزاده شمارش شد، که استان مرکزی از این لحاظ مقام نخست را داشته و تنها استانی که امامزادهای گزارش نشده استان سیستان و بلوچستان بوده است.
اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنا بر تفحصات میدانی جدید تحقیقات علمی و عوامل دیگر، این تعداد افزایش یافته به صورتی که در مؤسسه دائرة المعارف بقاع متبرّکه ادّعا شده تاکنون تعداد ۸۱۸۶ باب از بقاع متبرّکه را در کلّ کشور شناسایی نموده که در این اماکن تعداد ۱۰۶۹۱ تن از امامزادگان و پیامبران الهی مدفون هستند، و تعداد ۱۴۸۳ باب از این بقاع علاوه بر جنبه‌های زیارتی به دلیل قرار داشتن در موقعیتهای جغرافیایی یا جاذبه‌های طبیعی و تاریخی از موقعیت گردشگری و تفریحی برخوردارند، و حدود ۵۰۰ باب هم در مسیر بزرگراه‌ها و جاده‌های اصلی کشور واقع شده‌اند.
دلیل زیادی امامزادگان در ایران
در منابع تاریخی برای حضور گسترده امامزادگان در ایران عواملی ذکر شده که اساسی‌ترین آن دو عامل است:
- علاقه ایرانیان به خاندان پیامبر(ص) سبب شد تا آنان اولاد ائمه را تکریم نمایند. بدین جهت امامزادگان ایران را جایی امن برای خود می‌دیدند زیرا ظلم ستم امویان وعباسیان باعث شده بود، گروهی از سادات که در قیامها ضد حکومت شرکت میکردند ایران را بستر خوبی برای شروع قیام انتخاب نمایند. ابن اسفندیار در مورد این قیامها و حضور علویان در آنها گفته است: «در این وقت [اواسط سال ۵۳ ق.] به عدد اوراق اشجار، سادات علویه و بنی هاشم از حجاز و اطراف شام و عراق به خدمت او [حسن بن زید] رسیدند. در حق همه مبرّت و مکرمت فرمود و چنان شد که هر وقت پای در رکاب آوردی سیصد نفر علوی شمشیر کشیده گرداگرد او کله بستندی».
- تشریف فرمایی حضرت رضا(ع)به ایران: پس از سفر امام رضا(ع) و قبول ولایت عهدی، فرزندان ائمّه و شیعیانشان کمی احساس امنیت کردند. آنان برای پیوستن به امام رضا(ع)و بدان جهت که نواحی ایران برای آنها امن‌تر بود، سعی داشتند که خود را به شهرهای ایران برسانند. جریان هجرت حضرت فاطمۀ معصومه در سال ۲۰۱ق و همراهان ایشان از این نمونه است. در «تاریخ رویان» نوشته «اولیاء الله آملی» در این باره آمده:
- «سادات علویه به سبب آوازۀ ولایتعهدی و حکومت امام رضا روی بدین طرف نهاده‌اند و... چون خبر غَدری (نقض عهد و بی‌وفایی) که با رضا کرده، در راه به سادات رسید، هرجا که بودند پناه به کوهستان دیلمان و طبرستان و ری نهادند. بعضی را همین جا شهید کردند و مزار ایشان باقی است و بعضی وطن ساخته، همین جا مانده، تا به عهد متوکِل خلیفه، که ظلم او بر سادات از حدّ درگذشت، بگریختند و در کوهستان طبرستان و بیشۀ این طرف جای ساختند و...»
سخنان بزرگان
- امام خمینی: مامی‌خواهیم که در پناه این امامزادگان مردم در آرامش زندگی کنند، موقوفات باید به حال وقفیت باقی و عمل به وقف شود.
- شیخ عباس قمی:امامزادگان قبورشان محل فیوضات و برکات و موضع نزول رحمت وعنایت الهیّه است.
- آیت الله خامنه ای: امامزادگان و بقاع متبرکه باید به قطب فرهنگی تبدیل شوند.
- آیت الله بهجت: توسلات، خیلی نافع است. به این امامزادهها زیاد سر بزنید. این بزرگواران همچون میوه‌ها که هر کدام یک ویتامین خاصی دارند، هر کدامشان خواص و آثاری دارند، از محبت اهلبیت نباید دست برداشت، همه چیز توی محبت است، اگر چیزی دارید از محبت است.
تاثیر امامزادگان بر فرهنگ عمومی
تاثیر امامزادگان تا آن اندازه بوده که در بعضی از نقاط اسم شهر بر گرفته از امامزاده مدفون در آنجاست، مانند تربت حیدریه، آستانه اشرفیه در گیلان، شهر آستانه اراک و شهرضا.
خیلی از روستاها نیز به نام امامزادهای است که در آن جا مدفون است؛ مانند روستای امامزاده بزم، روستای زیارت و روستای امامزاده خدیجه (اطراف قم)
ضرب المثل‌ها
- امامزاده بهتر از کافر بچه باشد.
- حرمت امامزاده را متولی نگه دارد.
- امامزادهای که با هم ساختیم.
- روغن چراغ ریخته وقف امامزاده.
- از این امامزاده کسی چنین معجزه ندیده بود.
- امامزادۀ بی‌زینت است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۳۳۰۸.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ج۲، ص۳۹۲.
- ↑ قمی ، مفاتیح الجنان ،آیین دانش ،۱۳۹۰ ش ،ص ۹۱۶
- ↑ فرهنگ شیعه، ص۱۸۱.
- ↑ النقض، ص۱۹۸.
- ↑ النقض، ص۵۶۹.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۴۴، ص۴۲.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص۵۴، ۵۸، ۶۳، ۱۱۶، ۱۲۴.
- ↑ بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص ۲۱۸؛ مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص ۸۰۲.
- ↑ مجلسی، حق الیقین، ص ۶۲۴؛ الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقة (لابن حجر الهیثمی)، فیضالإله، ص ۱۱۶.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج۹، ص۸۸؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص ۲۵؛کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ التحاف، ص ۳۵؛ عاملی، اثبات الهدی، ج۴، ص ۳۹۲.
- ↑ عاملی، اثبات الهدی، ج۴، ص ۴۳۴: مسعودی، اثبات الوصیه، ص۲۳۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص ۳۰۷.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۲۱؛ سیره معصومان، ج۶، ص۲۴۸؛ رساله فی تواریخ والآل، ص۸۷.
- ↑ معماری امامزادگان در قرن هشتم، ص۲۰.
- ↑ ثقفی، الغارات، ج۲، ص ۸۵۵؛ شیخ مفید، المزار، ص۲۲۸.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۱۱.
- ↑ تهذیب، ج۶، ص ۲۲؛ شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۳۸۳.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص۱۶۱۴؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲۵، ص۳۰۰؛ ابن اثیر، ج۵، ص۱۵۰.
- ↑ سمهودی، ج۲، ص۵۴۴؛ محسن امین، ص۳۱۴.
- ↑ صحیح بخاری، کتاب الجنائز، باب ۶۱؛ فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، ج۳، ص ۲۵۵، باب۶۱.
- ↑ تاریخ قم، ص ۲۱۴.
- ↑ تاریخ نیشابور، ص ۲۱۱.
- ↑ نقض، متن، ص ۵۸۹.
- ↑ نقض، متن، ص. ۱۹۶و۵۸۸.
- ↑ نقض، متن، ص ۵۸۹.
- ↑ نقض، متن، ص ۵۸۹؛ نقض، متن، ص ۲۲۱.
- ↑ نقض، متن، ص ۵۸۹.
- ↑ نقض، متن، ص: ۵۸۹
- ↑ نقض، متن، ص ۱۹۸و۵۸۸.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص۵۴.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص۶۳.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص ۵۸.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص۱۱۶.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۴.
- ↑ روزنامه کیهان،ش ۹۱۱۱، دوشنبه ۲۸ آبان ۱۳۵۲ ش.
- ↑ مزارات نهاوند، ص۱۲.
- ↑ تاریخ طبرستان، ج۱، ص۲۲۴.
- ↑ ریاض الانساب، ص۱۶۰.
- ↑ تاريخ رويان، متن، ص۸۴
- ↑ قمی ، مفاتیح الجنان ، آیین دانش ،۱۳۹۰ش ،ص ۹۱۶
- ↑ نقض، متن، ص ۶۶۷.
- ↑ دهخدا، امثال و الحکم، ج۲، ص ۶۹۲.
- ↑ دهخدا، امثال و الحکم، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ دهخدا، امثال و الحکم، ج۲، ص۸۸۰.
- ↑ دهخدا، امثال و الحکم، ج۱، ص ۱۰۳.
- ↑ دهخدا، امثال و الحکم، ج۱، ص۲۸۲.
منابع
- آملی، اولیاءالله، تاريخ رويان، مصحح منوچهر ستوده، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۴۸ش.
- ابن جوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا.
- ابن حجرعسقلانی، فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، دارالسلام، ریاض، ۱۴۲۱ق.
- ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، دارالمرتضویه، نجف اشرف، ۱۳۵۶، چاپ اول، ص۱۱.
- بخاری، صحیح بخاری، موسوعه الحدیث الشریف الکتب السنه، دارالسلام، مملکه العربیه السعودیه، ۱۴۲۰ق.
- بدلیسی، شرف خان بن شمس الدین بدلیسی(۹۴۵)، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دهخدا، علی اکبر، امثال و حکم، تهران، موسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر، ۱۳۳۸-۱۳۳۹ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، موسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، تهران، نشرآگه، ۱۳۷۵ش.
- جمعی از نویسندگان، دایره المعارف تشیع، سازمان دایره المعارف تشیع، تهران، ۱۳۶۸ش.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت،دار الکتاب العربی، ط الثانیة، ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، دارکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷، چاپ چهارم، ج۶، ص۲۲.
- شوشتری، نور الله بن شریف الدین،الصوارم المُهرقة فی نقد الصواعق المُحرقة (لابن حجر الهیثمی)، مطبة النهضة، تهران، ۱۳۶۷ق، چاپ اول.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، قم، بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- قزوینی، عبدالجلیل، نقض، سلسله انتشارات آثار ملی، تهران، ۱۳۵۸ش.
- قمی، حسن بن محمد بن حسن (نوشته در ۳۷۸)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی (در ۸۰۵)، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ش.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، حدیقة الشیعة، قم، انتشارات انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش.
- علامه مجلسی، حق الیقین، انتشارات اسلامیه.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت،دار صادر، بی‌تا.