زیارتنامه
زیارتنامه، متنی که به قصد زیارت یکی از معصومان، امامزادگان و یا برخی بزرگان دین خوانده می‌شود. این متن بیشتر جنبه دعایی دارد و دربردارنده سلام و احترام بر صاحب قبر است. زیارتنامههای رسیده از اهل بیت عمدتا دارای محتوایی از معارف و عقائد صحیح اسلامی هستند و یکی از منابع معارف شیعی به شمار می‌آید. بعضی از این زیارتنامهها به دلیل سند یا محتوای خاص خود اهمیت و شهرت بیشتری دارند؛ مانند زیارت عاشورا، زیارت جامعه کبیره، زیارت امین‌الله، زیارت وارث، زیارت آل یس، زیارت جامعه ائمة المؤمنین.
از آداب زیارت
زیارت، عملی عبادی به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا نزد قبور آنان یا دیدار از مکانی محترم برای اظهار ارادت و کسب فیض معنوی است. در احادیث و روایات شیعی، علاوه بر آموزش آداب زیارت، متونی نیز بیان شده است تا هنگامی که فرد به زیارت مزار ائمه(ع) می‌رود، آن متن را بخواند، این متون را زیارتنامه می‌نامند. بسیاری از زیارتنامهها به دلیل آنکه برای خوانده‌شدن در زمان یا مکان خاصی توصیه شده‌اند یا آنکه ویژگی خاصی داشته‌اند نام مخصوصی دارند، مانند زیارت عاشورا، زیارت امین‌الله یا زیارت امام حسین در اول رجب.
مأثوره و غیر مأثوره
زیارتنامههایی که سند آنها به یکی از معصومین برسد، مانند زیارت امین الله، جامعه کبیره، زیارت وارث و زیارت اربعین، به عنوان زیارتنامه مأثوره شناخته می‌شوند. زیارتنامههایی که سند آنها به معصومان نرسد، زیارتنامه غیر مأثوره نام دارند. برخی زیارت رجبیه امام حسین(ع) را غیر مأثوره می‌دانند.. دعای ماثور نیز دعایی است که از زبان معصوم صادر شده باشد و متن آن کلمات معصوم (ع )باشد .ملاک ماثور بودن دعا صدور آن از زبان معصوم است و واسطه داشتن یا نداشتن نقشی در اعتبار آن ندارد . ممکن است دعای ماثوری با چندین واسطه به دست ما رسیده باشد ووجود این وسائط ضرری به ماثور بودن آن نمی زند.
اَلسَّلامُ عَلَیكَ یا امینَ الله فی اَرْضِهِ وَحُجَّتَهُ عَلی عِبادِهِ
اَلسَّلامُ عَلَیكَ یا اَمیرَالْمُؤْمِنینَ
اَشْهَدُ اَنَّكَ جاهَدْتَ فِی اللهِ حَقَّ جِهادِهِ وَعَمِلْتَ بِكِتابِهِ وَاتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیهِ صَلَّی اللَه عَلَیهِ وَآلِهِ
حَتّی دَعاكَ الله اِلی جِوارِهِ فَقَبَضَكَ اِلَیهِ بِاخْتِیارِهِ
وَاَلْزَمَ اَعْدائَكَ الْحُجَّةَ مَعَ مالَكَ مِنَ الْحُجَجِ الْبالِغَةِ عَلی جَمیعِ خَلْقِهِ
اَللّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسی مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ
راضِیةً بِقَضاَئِكَ مُولَعَةً بِذِكْرِكَ وَدُعاَئِكَ
مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ اَوْلِیاَئِكَ مَحْبُوبَةً فی اَرْضِكَ وَسَماَئِكَ
صابِرَةً عَلی نُزُولِ بَلاَّئِكَ شاكِرَةً لِفَواضِلِ نَعْماَئِكَ
ذاكِرَةً لِسَوابِغِ آلا ئِكَ مُشْتاقَةً اِلی فَرْحَةِ لِقاَئِكَ
مُتَزَوِّدَةً التَّقْوی لِیوْمِ جَزاَئِكَ
مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ اَوْلِیاَئِكَ مُفارِقَةً لِاَخْلاقِ اَعْدائِكَ
مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْیا بِحَمْدِكَ وَثَناَئِكَ...
نک: عباس قمی، مفاتیح الجنان(۱۳۸۷ش)، ص۴۸۵.
زمان و مکان
بسیاری از زیارتنامهها جهت خواندن در کنار مزار آن معصوم هستند؛ اما برخی از زیارتنامهها نیز جهت زیارت فرد معصوم از راه دور صادر شده‌اند، برای مثال علامه مجلسی در زاد المعاد، زیارتی را در ضمن اعمال روز میلاد پیامبر نقل می‌کند که اگر فرد بخواهد از راه دور پیامبر را زیارت کند آن را بخواند. برخی زیارتنامهها را نیز می‌توان از فاصله دور خواند؛ برای مثال درباره زیارت عاشورا آمده است که فرد هم می‌تواند آن را هنگام زیارت قبر حضرت بخواند و هم از راه دور با خواندن آن، امام حسین را زیارت کند.
همچنین برخی از زیارت‌ها مخصوص به زمان خاصی هستند. برای مثال کفعمی در کتاب بلد الامین زیارتی را نقل می‌کند که در زیارت امام حسین(ع) در نیمه شعبان است و یا زیارت اربعین که زیارت مخصوص امام حسین(ع) در روز اربعین است. اما برخی از زیارت‌ها را می‌توان در هر زمان خواند، مانند زیارت‌های جامعه که با آنها می‌توان هر امامی را در هر زمانی زیارت کرد. همچنین درباره زیارت امین‌الله که زیارت مخصوص حضرت علی(ع) در روز عید غدیر است نیز گفته شده است که می‌توان آن را نزد قبور هر یک از ائمه(ع) خواند.
برخی از زیارتنامههایی که از جانب معصومان رسیده، مخصوص بعضی امامان است و برخی دیگر مانند زیارت جامعه کبیره، مشترک بوده و می‌توان آن را در هنگام زیارت هر امامی خواند.
محتوا
زیارتنامههای رسیده از معصومان به عنوان منبعی برای معارف صحیح اسلامی به شمار می‌آید و در آنها به مباحث خداشناسی، پیامبرشناسی و امام‌شناسی توجه شده است.
زیارتنامه غالبا با سلام و صلوات بر صاحب قبر و پیشوایان دینی آغاز می‌گردد. و در آن به جایگاه صاحب قبر و مفاهیمی مانند محبت، مودت، موالات، اطاعت، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، تسلیم، تصدیق، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، تولی، تبری و لعن اشاره می‌شود.
زیارتنامههایی که از جانب معصومان رسیده دو دسته‌اند، برخی مخصوص بعضی امامان هستند و بعضی مشترک بوده و می‌توان با آنها هر امامی را زیارت نمود. با دقت در محتوای زیارتنامهها می‌توان چند محور مشترک را در همه یا بیشتر آنها مشاهده نمود:
- تعلیم معارف دینی و الهی: در زیارتنامه، خدا و صفات او به طور صحیح معرفی می‌شود و نیز مقام ولایت پیامبر و ائمه تبیین می‌گردد و این خود نوعی آموزش و تعلیم عقائد و معارف صحیح به شیعیان است.
- مطالبی که به زائر می‌آموزد چه بگوید، چه بخواهد و چگونه باشد:
- بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها: در زیارتنامهها اصول جهت گیری صحیح و بایسته در قالب ارزش (در توصیف امامان) و ضد ارزش(در توصیف دشمنان امامان) مطرح می‌گردد تا راه صحیح از باطل شناخته شود. چند نمونه از این ارزش‌ها عبارتند از:
- اقامه نماز؛ (اشهد أنک قد اقمت الصلوة) گواهی می‌دهم که تو نماز را به پا داشتی
- زکات؛ اشهد أنک آتیت الزکوة؛ گواهی می‌دهم که تو زکات را ادا نمودی
- امر به معروف و نهی از منکر؛ اشهد انک اَمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر
- جهاد در راه خدا؛ (أشهد أنک جاهدت فی الله حقّ جهاده)؛ شهادت می‌دهم تو حق جهاد را انجام دادی
- پیروی از سنت پیامبر(ص)؛ (واتبعت سنن نبیک)؛ افتخار تو‌ای امام معصوم این است که تابع سنت‌های رسول الله بودی
- دعوت به سوی خدا؛ (السلام علی الدُعاة إلی الله)؛ سلام بر شما‌ای دعوت کنندگان به سوی خدا
چند نمونه از ضد ارزش‌های اشاره شده در زیارت عاشورا عبارت‌اند از:
- ظلم به اهل بیت: (لعن الله أمة قتلتکم)، کمک به ظالمان اهل بیت: (لعن الله المُمَهّدین لهم بالتمکین من قتالکم)، وحتی رضایت داشتن به ظلم به اهل بیت: (لعن الله أمة سمعت بذلک فرضیت به)
- همراهی و همراز بودن با دشمنان اهل بیت: «و من کل ولیجة دونکم»
کتاب‌ها
اهمیت زیارت و گستردگی آداب آن موجب شده است تا بحث زیارات یا «مَزار» به عنوان یکی از مباحث مهم مذهبی، موضوع تألیف آثار زیادی باشد. کتاب کامل الزیارات ابن قولویه قمی از معتبرترین این کتاب‌هاست. همچنین است کتاب المزار شیخ مفید، مصباح المتهجد شیخ طوسی، مهج الدعوات سید بن طاووس، المزار الکبیر ابن مشهدی، تحفة الزائر علامه مجلسی و نیز مفاتیح الجنان.
کتاب‌های ذیل از منابع زیارتنامهها به شمار می‌روند:
- کامل الزیارات (قرن چهارم)
- کتاب المزار (شیخ مفید) (قرن پنجم)
- مصباح المتهجد (قرن پنجم)
- مزار ابن مشهدی (قرن هفتم)
- مصباح الزائر (قرن هفتم)
- بلد الامین (قرن نهم)
- جلد ۱۰۱ بحارالانوار، کتابٌ فی المَزار (قرن یازدهم)؛ به زیارتنامههایی که از معصومین نقل شده در ۶۴ باب اختصاص دارد.
- زادالمعاد (قرن دوازدهم): این کتاب ۱۴ باب دارد که باب یازدهم آن به زیارات پیامبر اکرم و امامان شیعه اختصاص دارد.
- مفاتیح الجنان (قرن چهاردهم)؛ باب سوم مفاتیح الجنان به زیارت و زیارتنامههای معصومان، امامزادگان و برخی از بزرگان و علمای شیعه پرداخته شده است. در این باب زیارتنامههای حمزه سلمان فارسی، حضرت معصومه، مسلم بن عقیل، هانی بن عروه نیز نقل شده‌اند.
پانویس
- ↑ طوسی، تهذیب (۱۴۰۷ق)، ج۶، ص۱۱۳
- ↑ شمس‌الدین، انصارالحسین، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۵.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۶۰.
- ↑ مفاتیح الجنان.
- ↑ کفعمی، بلدالامین، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۸۴.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۶۴۲
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۴۸۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۷۲۴.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، متن زیارت جامعه: ص۷۴۲-۷۵۲.
- ↑ طوسی، تهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ طوسی، تهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ مفاتیح الجنان، زیارتنامه امام رضا(ع).
- ↑ فرازی از زیارت عاشورا.
- ↑ فرازی از زیارت عاشورا.
- ↑ برای جزئیات بیشتر رجوع کنید به زیارت جامعه، زیارت امین الله و زیارات دیگر امامان.
- ↑ فرازی از زیارت عاشورا.
- ↑ برای فهرستی از این آثار، نک: آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۷۷-۸۰.
- ↑ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۹۰-۳۱۴.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۹
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان،۱۳۸۷ش، ص۶۷۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۷۶۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۳.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۰-۷۷۷.
منابع
- شمس‌الدین، محمدمهدی، انصارالحسین دراسة عن شهداء ثورة الحسین الرجال و الدلالات، المؤسسة البعثة، تهران، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، مصحح: حسن موسوی خرسان، درالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الامین، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد - مفتاح الجنان، تعریب و تعلیق علاءالدین الاعلمی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۲۳ق.