سقاخانه
سَقّاخانه به فضاهای کوچکی در معابر عمومی گفته می‌شد که ایرانیان برای آب‌دادن به رهگذران به انگیزۀ کسب ثواب می‌ساختند و به تدریج به نماد مذهبی تبدیل و وارد مراسم عزاداری شیعیان گردید. در فرهنگ شیعی، سقاخانه یادآور سقایت حضرت عباس(ع) در واقعه کربلا است. از این رو سقاخانه که معمولاً ظرف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی در آن ریخته و پیاله‌هایی با زنجیر به آن بسته می‌شد، در اندازه‌های بزرگتری ساخته شد و به نام امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) مزین گردید. افزودن نمادهایی مانند پنجهٔ کوچکِ دست به پیاله‌ها و پنجرهٔ فلزی به سقاخانه‌ها، سبب شد تا برخی برای برآورده‌شدن حاجت خود در آن‌جا شمع روشن کنند یا دخیل ببندند.
ریشه لغوی
سقایت از «س ق ی» در زبان عربی به معنای آب‌دادن یا آبیاری است. این ماده در تعدادی از آیات قرآن (استقی، تسقی، استسقاه، سقایه) آمده است. سقایت از منصب‌های مهم و افتخارآفرین در رابطه با کعبه و حاجیان در مکه بود که تعدای از خاندان‌های مشهور مکه آن را بر عهده داشتند؛ سقاخانه نیز به مکانی گفته می‌شود که در آن برای تشنگان آب ذخیره می‌کنند و برخی نیز آن محل را متبرک می‌دانند.
تاریخچه و معماری
سقاخانه‌های قدیمی همانند اتاقی در دل دیوار و در معابر بازار قرار دارند. برخی در ابعاد سه در چهار متر و اغلب کوچکترند و گاه آنقدر کوچکند که همچون حفره‌ای در دیوار به نظر می‌رسند. بیشتر در کنار درِ مساجد، تکایا یا در بازار و به طور کلی در محل‌های پر رفت و آمد بنا شده‌اند. برخی از سقاخانه‌ها، از موقوفات مساجد تامین می‌شود و برخی دیگر از سوی مردم خیر وقف آب‌رسانی به همگان شده است.
سقاخانه‌ها عموما اتاق یا اتاقک‌هایی هستند با در و پنجره کشویی که هنگام لزوم آنها را بالا و پایین می‌برده‌اند و جنسشان گاه چوبی و گاه آهنی بوده است. برای جلوگیری از رطوبت در، دیوارۀ جلوی سقاخانه‌ها سنگ پیشخوانی قرار داده شده است. سقاخانه‌ها عموما دارای یک حلقه چاه آب قابل شرب بوده‌اند که آب آن به وسیلۀ دلو و چرخ از چاه بیرون کشیده، سپس در سنگاب سقاخانه ریخته می‌شده است. سنگاب در سقاخانه مستطیلی به گودی ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر است و برخی دارای سنگ نوشته‌ای با مضمون وقف نامه‌اند. سنگاب در جلوی سقاخانه برای استفادۀ مردم قرار می‌گرفته و حفره‌ای برای تخلیۀ آب در کف آن ایجاد می‌شده و کاسه‌ای مسی با رشته‌ای زنجیری به دیوار بیرونی سقاخانه آویزان بود که جملۀ یا حسین یا لعنت بر یزید بر آن حک شده بود. کاسه‌های دیگری از جنس برنجی و طلایی رنگ با پنجه‌ای در میان، و آیاتی اطراف آن نیز وجود داشته است. در برخی سقاخانه‌ها دیوار داخلی و سطح بیرونی یاگوشه‌هایی از حوادث کربلا و شمایل امام حسین(ع)و حضرت عباس(ع) نقش بسته است. سردر بعضی سقاخانه‌ها با تزئین کاشی کاری این حوادث را نشان می‌دهد.
نمادها
برخی سقاخانه‌ها منحصر در آبدهی بودند و برخی دیگر که به زعم مردم اعتبار حاجت‌دهی بیشتری داشتند، به نذورات و نشانه‌های نمادین که ریشه در فرهنگ و مذهب داشتند مزین می‌گشتند و دارای نمادهایی مانند آینه، شمع، قفل، آدمک‌های فلزی، پنجه، چشم، ستاره و رنگ سبز بودند.
سقاخانه‌های مشهور
تهران
براساس اطلاعات ثبت‌شده در اطلس فرهنگی شهر تهران، قبل از سال ۱۳۰۰ در تهران ۱۰۳ سقاخانه داشته است که ۷۹/۶ درصد آنها در میان سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۹۹ احداث شده است. بعد از سال ۱۳۰۰ نیز ۱۹۳ سقاخانه بر این تعداد افزوده است که بیشترین آنها در سال‌های ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۰ ساخته شده است. برخی از آنها عبارتند از:
- سقاخانه آینه
- سقاخانه نوروزخان
- سقاخانه شیخ هادی نجمآبادی
- سقاخانه عزیز محمد
- سقاخانه مصور خدابنده‌لو
- سقاخانه حاج فخر الملک
- سقاخانه کل عباسعلی
اصفهان
در بازار اصفهان نیز تعداد زیادی سقاخانه وجود دارد که نام‌گذاری آنها یا بر اساس نام راسته بازاری است که در آن واقع شده‌اند، مانند سقاخانۀ قیصریه و یا در ارتباط با نام اماکنی چون مدارس مذهبی بازار و یا مقبرۀ فردی که در آن نزدیکی واقع است مانند سقاخانۀ مجلسی در کنار بقعۀ مجلسی و یا سقاخانۀ ملا عبدالله در کنار مدرسۀ ملا عبدالله.
اسماعیل طلایی
اسماعیل طلایی، نام سقاخانه صحن انقلاب (عتیق) در حرم امام رضا(ع) است که سقف آن از طلا و بدنه‌اش از سنگ مرمر ساخته شده‌است. این سقاخانه از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل خان طلایی سقفی بر روی ستون‌های مرمر برفراز آن ساخت و روی آن را با خشت‌های طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است. گفته شده است اسماعیل خان هزینه ساخت آن را از طلاهایی تأمین کرد که فتحعلی شاه قاجار به پاس نجات جانش به او اهدا کرده بود.
آیین سقاخانه
یکی از مراسم مذهبی ویژه عاشورا و ماه محرم در شهر بروجرد و مناطق اطراف آن برپایی تکیه‌های عزاداری در خانه‌های شخصی است که به آنها سقاخانه گفته می‌شود. با فرا رسیدن ماه محرم، برخی از خانواده‌های بروجردی، یک یا چند اتاق از منزل خود را با استفاده از پارچه‌های مشکی، سیاهپوش می‌کنند و منبری چوبی با تعدادی چراغ کوچک در بالای اتاق قرار می‌دهند. دیوارهای سقاخانه با شمایل بزرگان شیعه و نیز شعرهای حماسی در مدح حسین بن علی و کشته شدگان کربلا آراسته می‌شود.
مطالعه بیشتر
سقاخانه‌های تهران کتابی است درباره سقاخانه‌های تهران که با مقدمه‌ای درباره تاریخچه سقاخانه و سقایی در تمدن اسلامی و اهمیت آن آغاز می‌شود. و سپس به وضعیت سقاخانه سازی و چگونگی سقاخانه‌های مناطق ری، قصران و تهران می‌پردازد و از ویژگی‌ها و مشخصات سقاخانه‌ها مانند معماری، تزئینات، کتیبه نویسی، اسباب‌ها و تأمین آب سخن می‌گوید. در کتاب عکس‌هایی از سقاخانه‌های تهران و شهر ری دیده می‌شود. بخشی از آن به جنبه هنری سقاخانه و مباحث مطرح شده در محافل هنری با عنوان مکتب سقاخانه اختصاص دارد این کتاب توسط نادیا بنیادلو نوشته شده است و انتشارات سازمان میراث فرهنگی (اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی مؤسسه فرهنگی هنری پیشین پژوه) آن را در سال ۱۳۸۱ش در تهران منتشر کرده است.
پانویس
- ↑ سوره بقره، آیه۶۰ و ۷۱.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۶۰.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۹.
- ↑ دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه «سقاخانه».
- ↑ اطیابی، «سقاخانه‌های اصفهان»، ص۵۷-۵۸.
- ↑ اطیابی، «سقاخانه‌های اصفهان»، ص۵۸.
- ↑ اطلس فرهنگی تهران، ۱۳۵۵ش، ص۴۳.
- ↑ ابراهیمی، «سقاخانه‌های تهران»، ص۴۲ و۵۱.
- ↑ ، همشهری آنلاین.
- ↑ اطیابی، «سقاخانه‌های اصفهان»، ص۵۸.
- ↑ مروی، عالم آرای نادری، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑
منابع
- اطیابی،اعظم، «سقاخانه‌های اصفهان»، در مجله فرهنگ مردم، شماره ۱۰، تابستان ۱۳۸۳.
- دهخدا، لغت نامه، زیر نظر محمدمعین و سید جعفر شهیدی، مؤسسه لغت نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش.
- مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی شورای عالی فرهنگ و هنر، اطلس فرهنگی شهر تهران، بخش سوم بناهای تاریخی دینی، تهران، شماره ۷ و ۸، ۱۳۵۵ش.
- ابراهیمی، شهناز، «سقاخانه‌های تهران»، در مجله فرهنگ مردم ایران، تهران، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، بهار ۱۳۸۶.
- مروی، محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش.
- سقاخانه مصور تهران رو به تخریب است.، همشهری آنلاین.