فهرست قلعه‌های ایران

در طول تاریخ به ویژه در تاریخ ماقبل تاریخ و اوایل تاریخ، قلعه‌ها نقش مهمی در استحکامات ایران داشته‌اند. معمولاً توسط مسئولان در مسیرها یا شهرهای مهم نگهداری می‌شدند و بیشتر آنها در ارتفاعات بدون نشان با شیب‌های تند یا صخره ای قرار داشتند. چنین مکانهایی همیشه به عنوان یک دفاع طبیعی در برابر دشمنان عمل کرده و منظره ای پانوراما از سرزمینهای اطراف را ارائه می‌دهند، بنابراین می‌توان از شهرها و سرزمینهای اطراف دفاع کرد. بیشتر قلعه‌های ایران دارای چشمه یا چاه بودند، به جز مواردی که قبلاً توسط آب احاطه شده بودند.

ارگ بم بزرگترین سازهٔ خشتی در جهان

قلعه‌های مهم


نام	محل	یادداشت
ارگ بم	بم (استان کرمان)	زلزله سال ۲۰۰۳ در بم بیشتر از ۸۰ درصد ارگ را ویران کرد. به عنوان یک میراث فرهنگ جهانی خیلی از کشورها در جریان باز سازی آن شرکت کردند. ژاپن، ایتالیا و فرانسه از کشورهایی بودند که از ابتدا همکاری کردند. ژاپن حدود ۱٫۳ میلیون دلار به ایران برای باز سازی کمک کرد، و با ارسال تجهیزات و ایجاد طرح سه‌بعدی از ارگ بم برای افزایش دقت نوسازی، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی ایتالیا نیز با اجرای پروژه‌ای با بودجه‌ای در حدود ۵۰۰۰۰۰ یورو جهت مرمت و استحکام بخشی برج شماره یک (در گوشهٔ جنوب غربی دیوار پیرامونی شهر تاریخی) در مرمت ارگ تاریخی مشارکت کرد. این پروژه که با همکاری گروهی از کارشناسان ایتالیایی و ایرانی انجام شد؛ در تابستان ۱۳۹۰ به پایان رسید. فرانسه با تهیه نقشه ارگ بم به ایران کمک کردند. بانک جهانی هم مبلغ زیادی پول به این پروژه کمک کرد. ارگ بم پس از آن زلزله به شدت تخریب شد و از آن زمان در فهرست آثار در خطر قرار گرفت، اما با توجه به مرمت‌های انجام شده در طول سال‌های گذشته، سازمان یونسکو در تیر ماه ۱۳۹۲ ارگ بم را از فهرست آثار در خطر خارج کرد.
قلعه الموت	الموت (استان قزوین)	پیرامون دژ از هر سو پرتگاه است و تنها راه ورود به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی است که کوه هودکان با فاصله‌ای نسبتاً زیاد بر آن مشرف است. این قلعه یکی از جاذبه‌های گردشگری الموت و استان قزوین محسوب می‌شود. این دژ به عنوان پایگاه مرکزی فعالیت حسن صباح بنیادگذار حکومت نزاریه اسماعیلیان (حشاشین) و دیگر رهبران آن‌ها به‌شمار می‌رفت. به دلیل شرایط سخت جغرافیایی، این دژ از دسترسی خلفای بغداد و سپاهیانش به دور بود و دستیابی یا اشغال آن بسیار سخت بود. امروزه بخش بزرگی از برج و باروی این بنای سترگ ویران شده‌است.
قلعه آتشگاه	کاشمر (استان خراسان رضوی)	موقعیت قلعه از نظر سوق‌الجیشی جالب‌توجه است. این قلعه از نظر میزان دسترس‌ناپذیری و مقاومت در برابر مهاجمان جزو شاخص‌ترین و برترین دژهای باستانی ایران است و به راحتی با استحکامات قلعه بابک در کلیبر و قلعه الموت در رودبار قزوین رقابت می‌کند. این نشان می‌دهد که سازندگان قلعه برای مکان‌یابی آن دست به مطالعات میدانی گسترده‌ای زده بوده‌اند. در مجموع، قلعه آتشگاه بر روی صخره سنگی مرتفع و صعب‌العبوری ساخته شده که سه طرف آنرا پرتگاه‌های بلند و خطرناک تشکیل می‌دهد. پیرامون این صخره را در فاصله اندکی پس از پرتگاه‌ها، مجدداً دیواره‌های صخره‌های بلند دیگری دربر گرفته‌اند و آنرا به شکل استحکاماتی غیرقابل نفوذ و دسترس‌ناپذیر درآورده‌اند.
قلعه بابک	کلیبر (استان آذربایجان شرقی)	پیش از این که به دروازه دژ برسیم از گذرگاهی می‌گذریم، این گذرگاه همچون دالانی است و تنها گنجایش گذشتن یک نفر را دارد و دو نفر به سختی از آن می‌توانند بگذرند. گذرگاه در فاصله دویست متری دروازه دژ و روبروی آن می‌باشد. آمدن هر تازه‌وارد سپاهی و غیره، کوهبانیه‌ها راکه در برج‌های دوسوی دروازه جای داشته‌اند را هشیار می‌کرده‌است. جایگاه کوهبانیه‌ها در بلندی است و بنابر این به هر چیز و هر کس چیرگی کامل داشته‌اند. این برج‌ها یکی مخروطی و دیگری مدور واستوانه‌ای از سنگ‌های تراشیده با ملاط ساروج استوار ساخته شده‌اند. باروها که از نوعی سنگ خارا ساخته شده تمام درزهای کوهستان را بسته‌است. برای نفوذ به درون بنا بایستی حتماً از دروازه گذشت و از کوهستان راهی برای درون شدن، نیست. نزدیک شدن ابزار دژ کوب، منجنیق و آتش‌افکن به این دژ تقریباً ناشدنی بود.
فلک‌الافلاک	خرم‌آباد (استان لرستان)	قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز به نام خرم‌آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.
قلعه ایرج	عسگرآباد عباسی (استان تهران)	ابعاد این قلعه بزرگ خشتی در حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر است. در چهار سوی این دژ، دروازه‌هایی برای فراهم ساختن امکان درون‌نشد و برون‌نرفت از آن ساخته شده‌است. امروزه از چهار دروازه آن، تنها دروازه اصلی باقی‌مانده‌است. تنها دیوار دارای پهنایی نزدیک به ۱۷ تا ۲۲ متر و بیشترین بلندای آن ۱۶ متر است. نمای بیرونی دیوار در چهارسو ۱۴۶ برج و نیم دایره ای دارد که میان بازه هر دو برج با چهار تاق‌نما تزئین شده که این تاق‌نما در برخی بخش‌ها به گونه دو سطحی است. جمعیتی بین ۲۰۰۰ تا ۶۰۰۰ نفر می‌توانست در دیوارها جای بگیرد. با وجود این تمرکز قوی معماری بر روی دیوارها، هیچ فضای دائمی در محوطه داخلی وجود نداشته‌است.
دژ ایزدخواست	ایزدخواست (استان فارس)	سازندگان این دژ باستانی از عوامل طبیعی بیشترین بهره را برده‌اند و شهر خود را روی یک صخره رسوبی بزرگ بر پا ساخته‌اند که از سه سوی رو به پرتگاهی با بلندای ۶ تا ۱۵ متر دارد و تنها از یک سو که کمابیش همسطح زمین است و تنها راه درونشد به به دژ را در خود جای داده‌است که دری کوچک در ضلع جنوبی دژ است. همین عامل مایه آسودگی و امنیت دژ و دژنشینان درون آن شده و راه دستیابی دشمن به درون دژ را را نشدنی می‌کرده‌است. بلندای این دژ قلعه استوار از کف زمین‌های پیرامونی با در نظر گرفتن ساختمان‌های آن بیشینه پنج طبقه نزدیک به ۲۲ متر می‌رسد. اندازه ضلع شمالی دژ نزدیک به ۱۰ متر و ضلع جنوبی ۷۰ متر است و درازای دژ که خیابان اصلی است از آغاز تا پایان آن ۳۳۲ متر می‌باشد. بر پایه دیدگاه کارشناسان باستان‌شناسی چگونگی معماری ساختمان‌های قلعه به دوران پیش از اسلام و دوره ساسانیان بازمی‌گردد.
قلعه رودخان	شهرستان فومن (استان گیلان)	برخی از کارشناسان، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان و مقارن با حمله عرب‌ها به ایران دانسته‌اند. در دورهٔ سلجوقیان این قلعه تجدید بنا شده و از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان الموت بوده‌است. بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزهٔ گنجینهٔ رشت نگهداری می‌شود، درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین تجدید بنا شده‌است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای بیه‌پس اولین قدرت منطقه‌ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد، و قلعه رود خان را بازسازی کرد تا از آنجا به مقاومت بپردازد ولی موفقیتی به دست نیاورد و به دربند گریخت و نهایتاً دستگیر و در تبریز اعدام شد.
قلعه راین	راین (استان کرمان)	قلعه راین یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی کهن راین است و بر موجودیت راین قبل از اسلام مهر تأیید می‌نهد. گفته می‌شود قدمت آن به دوره ساسانیان بر می‌گردد. در تاریخ کرمان، از قلعه راین در قرن اول ه‍.ق نام برده شده‌است. قلعه‌هایی با قدمت و سابقه بیشتر در این محل وجود داشته که بر اثر حوادث طبیعی از بین رفته‌اند.
قلعه دختر	فیروزآباد (استان فارس)	این قلعه حصین در سه سطح ساخته شده بود و ورود به آن از نازلترین سطح از طریق پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی تراس میانی می‌رسید صورت می‌گرفت. سه طرف حیاط را اتاقهای چهارگوش دارای تاق ضربی دربر گرفته بود و طرف چهارم به تراس فوقانی که روی آن ساختمان کاخ اصلی واقع شده بود، منتهی می‌گردید. تمامی کاخ را یک ایوان بزرگ دارای طاق ضربی و دو ایوان کوچکتر در دو سو تشکیل می‌داد. ایوان بزرگ که ۱۴ متر پهنا و ۲۳ متر درازا داشت به یک اتاق مرکزی که سقف آن به شیوه‌ای تازه، یعنی گنبد پوشانده شده بود منتهی می‌گشت. در جناحین این اتاق گنبد دار اتاقهای اضافی قرار گرفته و کل آن‌ها در داخل یک دیوار خارجی مدور جای داشت.
نارین‌قلعه	میبد (استان یزد)	مساحت این قلعهٔ هفت‌طبقه، سه هکتار و دارای برج و بارو و دربندهای متعدد است و بالای تپه‌ای مسلط بر شهر میبد قرار دارد. قطر پایین‌ترین حصار قلعه که قسمت بزرگی از آبادی میبد را در بر می‌گرفت، پنج و در بعضی قسمت‌ها به بیست متر می‌رسیده‌است. نارنج‌قلعه دارای اتاق‌های متعددی بوده‌است که در حال حاضر قسمت‌هایی از این اتاقک‌های کوچک تودرتو، موجود است و بسیاری از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده‌است. ابعاد خشت‌هایی که در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته‌است با یکدیگر متفاوت بوده و همین امر بیان‌کنندهٔ ساخت و تکمیل قلعه در دوران مختلف تاریخی است. برخی از این خشت‌ها که احتمال می‌رود در دوران مادها استفاده شده باشند، از ابعادی برابر با ۱۰۲۴۴۰ سانتیمتر برخوردارند.