قلعه زیویه

این دژ شامل تالارها، حیاط، اتاق‌های متعدد، تالار ستوندار، انبار غله، ورودی اصلی و پلکان سنگی است. ساختمان سه طبقه زیویه از روی شواهد غیرقابل انكار همان ساختمانی است كه بنا به نوشته «هرودوت» مادها از روی رضا و رغبت برای «دیوكو» ساختند. دیوارهای بنا با سنگ‌های مخصوص تراشیده شده و دیوار خشتی بر روی پی‌ها با مقیاس‌های دقیق هندسی و معادلات ریاضی ساخته شده بود. قطر دیوارهای ساختمان چندین برابر قطر دیوار ساختمان‌های كلنگی امروز و پهنای آن بیشتر از دو متر است. ساختمان سه طبقه به شكل ساختمان‌های مهندسی‌ساز امروزی است و دارای پنجره و راهروهای متعدد و خیلی بزرگ، ایوان یا بالكنی زیبا و جالب، دوازده سر ستون سنگی با چند ستون سنگی، و دو دروازه سنگی حجاری شده بسیار بزرگ بوده است.

اولین عملیات باستان شناسی در این منطقه توسط رابرت رایسون آمریکایی در سال ۱۹۴۵ انجام گرفت و در فاصله سال های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ یک فرپ یهودی با نام ایوب رب النوع به مدت هشت سال اقدام به کاوش در این تپه کرد و بیش از ۸۰ درصد تپه زیویه مورد اکتشاف قرار گرفت و هدف این گروه تنها پیدا کردن اشیاء و آثار تاریخی برای فروش و تجارت بود. در سال ۱۳۵۴ نیز نصرالله معتمدی کاوش و بررسی اشیای کشف شده را آغاز کرد و فعالیت وی در دو فاصله زمانی تا سال ۱۳۷۳ ادامه یافت، در دور دوم فعالیت های باستان شناسی معتمدی که شش سال به طول انجامید آثار بسیار ارزشمندی در آن کشف شد.

فعالیت های باستان شناسی در تپه باستانی زیویه از سال ۱۳۷۸ توسط سیمین لک پور ادامه پیدا کرد و وی نیز حدود ۱۱ فصل در این منطقه فعالیت های باستان شناسی و کاوش خود را ادامه داد، در این مدت راه پله های سنگی، فضاهای جانبی و تالار ستون دار که از شاخص ترین بخش های آن است نیز کشف شد. تالار ستون دار تپه باستانی زیویه دارای ۱۶ ستون در دو ردیف ۸ عددی است که پایه ستون ها سنگ و خود ستون ها نیز از خشت بوده اند

از سرشناس ترين و پركارترين باستانشناسان خارجی در زمينه کاوش و مطالعات باستانشناسی در زیویه می توان گيرشمن در سالهای(۱۹۵۰٬۱۹۶۱٬۱۹۷۳٬۱۹۷۹)، بارنت (۱۹۵۶, ۱۹۶۲)، ويلكينسون (۱۹۵۲٬۱۹۶۰٬۱۹۶۳٬۱۹۶۷)، پرادا (۱۹۶۴)، كنتور (۱۹۶۴) و بومر (۱۹۶۴) را نام برد.

در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد سکاها در این قلعه استقرار داشتند و مرکز فرماندهی و پایتخت آنها برای اداره و حکمرانی سرزمین های ماد بوده و قرن ها بر این سرزمین حاکم بوده اند و در واقع قلعه زیویه مركز اولین دادگستری ایران باستان بوده است. قبل از دوره سکاها، زیویه پایتخت مانائی ها بوده و به همین سبب در زمان حملات آشوری ها و سکاها، ارگ زیویه کانون جنگ ها و درگیریهای مهاجمان بوده و پس از شکست مانائی ها، قدرت های فاتح در این قلعه برای حکمرانی مستقر می شدند.

در این قلعه گنجینه‌ای باستانی یافت شده که در بر گیرنده تشت بزرگ مفرغی مزّین به نقوش جنگجویان آشوری است که در نقوش آن عناصری از طلا، نقره و عاج به کار گرفته شده‌است. مهم‌ترین اشیای به دست آمده از این منطقه سر عقاب زرین و گردن‌بندهای طلایی است.

همچنین اشیاء زرین به سبک قوم ایرانی‌تبار سکایی در گنجینه زیویه پیدا شده‌است، از جمله شمشیری که با دسته و غلاف طلا. شمشیر دیگری به همین سبک و تبری آهنی با دسته طلا کشف شد.

بر روی این اشیاء عناصر سکایی (گوزن خوابیده) با عناصر شرق قدیم (درخت مقدس در میان ایزدبانوان، حیوانات خارق‌العاده) آمیخته هستند. این اشیاء تقلیدی از سبک ویژه اورارتو، همراه با عناصر خاص سبک سکایی بوده‌است.

• ای.م. دیاکونوف. تاریخ ماد. صفحهٔ ۴۸۸. شابک ‎۹۶۴-۴۴۵-۱۰۶-۶
• بوریس ب. پیوترفسکی: جهان سیت‌ها؛ دنیای فرهنگی بر سر چهارراه آسیا و اروپا، در دوران باستان. در نشریه: «پیام یونسکو» دی ۱۳۵۵ - شماره ۸۶. ص۶. (در مالکیت عمومی به خاطر قدمت)