ذاتالصواریذات الصَواری (یا ذوالصواری)، نخستین نبرد بزرگ دریایی مسلمانان و رومیان در سال ۳۱ یا ۳۴ بود.صَواری جمع صاریه به معنای دکل است. ۱ - وجه نامگذاریگفته شده است که سبب نام گذاری این جنگ به ذات‌الصواری، [۱]
مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۱۵۸.
[۲]
ابن‌خلدون،تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۵۷۵.
ذوالصواری [۳]
عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۲۹۹، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۴]
عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۳۲۰، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۵]
محمد بن یوسف کِندی، ولاة مصر، ج۱، ص۳۶، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
و الصواری [۶]
خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، ج۱، ص۹۸، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۷]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸۸.
آن است که در این جنگ، کشتی‌های جنگی بسیاری به کار گرفته شد که دارای دکل بود. [۸]
محمد بن یوسف کِندی، ولاة مصر، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۹]
مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۱۵۸.
بنابر روایاتی نیز ذات‌الصواری نام محل جنگ بوده است. [۱۰]
عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۳۲۱، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۱]
طبری، تاریخ طبری،تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۱ـ۲۹۲.
[۱۲]
ابن‌خلدون،تاریخ ابن خلدون،ج ۲، ص ۵۷۵.
۲ - مکان جنگبه روایت ابن اعثم کوفی ، [۱۳]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
مسلمانان مصر و شام با کشتی‌های خود از ساحل بندر عکّا حرکت کردند.مورخان در ذکر مکان جنگ اختلاف دارند؛ به روایتی، [۱۴]
عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۳۲۱، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۵]
ابوالمحاسن یوسف ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۸۰، قاهره، بی‌تا.
این جنگ در دریا و نزدیک سواحل اسکندریه روی داده است.برخی محققان معاصر، محل جنگ را نزدیک فینیکس (فینیکی امروز در ترکیه) در ساحل لیکیه در جنوب آناطولی دانسته‌اند. ۳ - تاریخ وقوعتاریخ وقوع جنگ را واقِدی سال ۳۱ و ابومَعْشَر سال ۳۴ ذکر کرده، [۱۶]
طبری، تاریخ طبری،تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸۸.
که ظاهرآ روایت دوم صحیح است.۴ - زمینه و عللمعاویه که در زمان خلافت عمر فقط حاکم دمشق و اردن بود، در ابتدای خلافت عثمان رفته‌رفته حاکم تمام شام شد. [۱۷]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۸۸ـ۲۹۰.
وی برای خود نیروی دریایی تشکیل داد و از عثمان اجازۀ حملۀ دریایی خواست، که عثمان پذیرفت. معاویه دو جزیرۀ قبرس (قبرص) و رودس را به‌ترتیب، در سال‌های ۲۸ و ۵۳ فتح کرد. [۱۹]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۴۷ـ۳۵۴، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
کنستانس دوم، فرمانروای روم‌شرقی (بیزانس)، که از فتوحات مسلمانان در دریای مدیترانه و سواحل افریقیه به تنگ آمده بود، با لشکری عظیم از راه دریا به سوی سرزمین مسلمانان حرکت کرد. گفته شده است که از آغاز نبرد مسلمانان با رومیان تا آن‌زمان، چنین نیرویی از رومیان بسیج نشده بود. شمار کشتی‌های جنگی رومیان را در این نبرد از پانصد تا هزار کشتی نوشته‌اند. [۲۲]
طبری، تاریخ طبری،تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۰.
[۲۳]
عبدالرحمن‌بن محمد بن ابن حبیش، غزوات ابن‌حبیش، ج۱، ص۳۷۸، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۵]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
چون این خبر به عثمان رسید، به معاویه و عبداللّه بن سعد بن ابی‌سَرح، حاکم مصر (۲۵ـ۳۵)، دستور داد تا از طریق دریا با سپاه شام و مصر به مقابله دشمن بروند، همچنین به عمرو بن عاص دستور داد تا با مال و سلاح به عبداللّه کمک کند. [۲۶]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۴ـ۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
در این جنگ، معاویه با همدستی ناوگان عبداللّه بن سعد به مقابله با دشمن برآمد. [۲۷]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۰.
مجموع کشتی‌های جنگی مسلمانان را از دویست تا پانصد نوشته‌اند. [۲۸]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۹]
محمد بن یوسف کِندی، ولاة مصر، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۳۰]
ابوالمحاسن یوسف ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۱، ص۸۰، قاهره، بی‌تا.
برخی از قبطیان نیز همراه مسلمانان در این جنگ شرکت داشتند. [۳۱]
طبری، تاریخ طبری،تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۱.
۵ - رویارویی مسلمانان و رومیانهنگام رویارویی مسلمانان و رومیان، وزش باد مخالفی که سه روز به طول انجامید سبب شد تا دو طرف لنگر بیندازند و تا آرام شدن دریا صبر کنند. [۳۲]
عبدالرحمن‌بن محمد بن ابن حبیش، غزوات ابن‌حبیش، ج۱، ص۳۷۸، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
پس از آن، مسلمانان برای رومیان پیغام فرستادند که یک شب میان دو طرف امان باشد و رومیان پذیرفتند. مسلمانان آن شب را تا صبح به نماز و دعا و خواندن قرآن گذراندند و رومیان نیز به نواختن ناقوس [۳۴]
عبدالرحمن‌بن محمد بن ابن حبیش، غزوات ابن‌حبیش، ج۱، ص۳۷۸، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و چنگ و طنبور پرداختند و در بوق‌ها می‌دمیدند و شراب می‌نوشیدند. [۳۶]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
روز بعد، معاویه و ابن ابی سرح کسی را نزد کنستانس فرستادند و پیشنهاد کردند جنگ در خشکی باشد، اما رومیان نپذیرفتند و خواهان نبرد در دریا بودند. [۳۷]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳۸]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۰.
نقل است که کشتی‌های رومیان حامل شیشه‌های نفت و وسایل آتش‌زنه بود. [۳۹]
ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۵۴ـ۳۵۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
جنگ با پرتاب تیر و سنگ آغاز شد و به‌تدریج شدت یافت. بنابر گزارش مورخان مسلمان، مسلمانان با روشی خاص هر کشتی خود را به یک کشتی رومی می‌بستند و به جنگ تن به تن می‌پرداختند. [۴۰]
عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۳۲۲، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۴۱]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۰.
۶ - فرجامتعداد کشته‌های دو طرف بسیار زیاد بود، آب اجساد را به ساحل آورد و تلی از اجساد به‌وجود آمد، آب دریا نیز رنگ خون گرفت. [۴۲]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۰ـ۲۹۱.
[۴۳]
عبدالرحمن‌بن محمد بن ابن حبیش، غزوات ابن‌حبیش، ج۱، ص۳۷۸، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در این جنگ، کنستانس زخم‌هایی برداشت که تا مدت‌ها درمان نشد؛ ازاین‌رو، و نیز به‌سبب کثرت کشتگان و زخمیان، قسطنطین هزیمت یافت و روانۀ صقلیه گردید و از رومیان جز اندکی نجات نیافتند و مسلمانان پیروز شدند. [۴۵]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۲.
[۴۶]
مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۱۵۸.
[۴۸]
عمادالدین بن اسماعیل ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، ج۷، ص۱۶۴، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، بی‌تا.
۷ - اهمیتاین جنگ ، که در آن نیروی دریایی روم (بیزانس) به‌کلی درهم شکست، چندان اهمیت داشت که فیلیپ حِتّی، مورخ معاصر عرب، آن را با نبرد یَرموک مقایسه کرده است. بااین‌حال، مسلمانان از این پیروزی بهره نگرفتند و حمله را تا قسطنطنیه ادامه ندادند.شايد به‌سبب آشوب‌هاى داخلى مسلمانان و قتل عثمان در سال ۳۵ زيرا بنابر روايتى كه طبری نقل كرده، هم‌زمان با اين جنگ، شورش‌هايى بر ضد عثمان آغاز شد و حتى افرادى از سپاهيان ابن ابی‌سرح در جنگ ذات‌الصوارى، در ميان همراهان خود به تبليغ بر ضد عثمان مي‌پرداختند. [۴۹]
طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۹۲.
اگر این روایت درست باشد، جنگ ذات‌الصواری باید نزدیک به زمان قتل عثمان رخ داده باشد که در این صورت، روایت ابو معشر دربارۀ تاریخ این جنگ، یعنی سال ۳۴، مرجّح می‌نماید.۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابومحمد احمد ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۳) ابوالمحاسن یوسف ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، بی‌تا. (۴) عبدالرحمن‌بن محمد بن ابن حبیش، غزوات ابن‌حبیش، چاپ سهیل زکّار، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۵) ابن خلدون،تاریخ ابن خلدون. (۶) عبدالرحمن بن عبداللّه بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. (۷) عمادالدین بن اسماعیل ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، بی‌تا. (۸) ابو علی محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۰ش. (۹) خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۱۰) طبری،تاریخ طبری، تاریخ (بیروت). (۱۱) محمد بن یوسف کِندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹. (۱۲) مسعودی، تنبیه. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ذات الصواری»، شماره۵۴۸۶. |