خططخِطَط (جمع خِطّه)، گونه ای از نوشته های جغرافیایی ـ تاریخی، مشتمل بر وصف محله‌ها و ناحیه‌ها و آثار و ابنیه و به‌طور کلی نقشه نگاری یک شهر را می‌گویند. ۱ - خطط نگاری پدیده ای مصریاینگونه نوشته‌ها در آغاز صورت مستقلی نداشتند و عمدتآ در ضمن تک نگاشت‌هایی می‌آمدند که درباره شهر یا ولایتی خاص تألیف میشد. با این‌که نمونه‌هایی قدیم از اینگونه نوشته‌ها در شهرهای مرکزی خلافت عباسی پدید آمد، مانند بخش «تمصیر کوفه و بصره » در فتوح البلدان بلاذری و وصف بغداد و سامرا در کتاب البلدان یعقوبی ، [۴]
یعقوبی، البلدان، ج۱، ص ۶۸.
فضل تقدم در این زمینه به مصریان میرسد. هم ازاینرو و هم به سبب تداوم کمابیش بیوقفه این سنّت در مصر ، خطط نگاری را می‌توان پدیده ای مصری تلقی کرد که در طول هزار سال رشد کرده و متحول شده است.۲ - نخستین وصف خططبر پایه منابع موجود، نخستین بار ابن عَبُدالحَکَم (متوفی ۲۵۷) در بخش سوم کتابش، فتوح مصر و اخبارها، به وصف خطط فُسطاط، جیزه و اسکندریه پرداخت. وی در این بخش، به شرح خطط اولیه فسطاط از زمان تأسیس، چگونگی منزل گرفتن قبایل و بنای مساجد و خانه های آن‌جا و سپس به شرح خطط اسکندریه و چگونگی تقسیم محله‌ها و خانه‌ها و زمینهای آن میان سرداران و سربازان پرداخته است. گزارش وی منبع بسیاری از مورخان بعدی همچون ابنزولاق، قُضاعی و مقریزی بوده است. [۷]
محمد عبداللّه عنان، مؤرّخ و مصر الاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸، قاهره ۱۳۸۸ب.
خطط نگار بعدی به روایت مَقریزی ابوعمرمحمدبن یوسف کِنْدی (متوفی ۳۵۰) است که در کتابی به خطط مصر و آثار آن پرداخته و اسباب و علل آن را در دفتری ذکر و جمع آوری کرده است. این کتاب اکنون مفقود است اما همین نویسنده در کتاب دیگرش، کتاب الولاة و کتاب القضاة، به اختصار به خطط فسطاط و بناهای اولیه آن اشاره کرده است. از خطط نگاران بعدی، مَقریزی بسیار به کِنْدی وامدار است. گاستون ویه فرانسوی ثابت کرده که مَقریزی روایاتی طولانی بالغ بر نصف کتاب الولاة و کتاب القضاة را از کندی بدون ذکر نام وی نقل کرده است. ۳ - خطط نگاری و فاطمیانبا ورود فاطمیان به مصر و تأسیس قاهره در کنار فسطاط، خطط نگاری در مصر رونق بیشتری یافت. نخستین مورخ خطط در عهد فاطمی ابنزولاق (متوفی ۳۸۶) بود که کتاب وی نیز از زمانهای دور مفقود است. محمد عبداللّه عنان [۱۸]
محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، ج۱، ص۴۱، قاهره ۱۳۸۸الف.
معتقد است که ابنزولاق احتمالا در این کتاب به بحث خطط فسطاط و عسکر و قطائع پرداخته و شاید از بنای قاهره معزّیّه نیز یاد کرده باشد که در این صورت، وی را باید اولین مورخ خطط قاهره دانست.۳.۱ - خطط نگاران دوره فاطمیسنّت خطط نگاری در مصر فاطمی را عِزّالمُلک مُسَبِّحی (متوفی ۴۲۰) ادامه داد. از کتاب وی با نام اخبار مصر، تنها جزء چهلم مشتمل بر حوادث سالهای ۴۱۴ و ۴۱۵ باقی‌مانده که از خلال آن و آنچه متأخران بعدی، به ویژه مَقریزی نقل کرده اند، مشخص می‌شود که مسبّحی در این کتاب از خطط فسطاط، خانه‌ها و بازارهای آن بسیار بحث کرده است. بسیاری از مورخان بعدی وامدار او هستند و بیش از همه، مَقریزی که در خطط پنجاه بار، غالبآ در فصلهای بلند، از او یاد کرده است. [۲۰]
فؤاد سزگین، تاریخ نگارشهای عربی، ج۱، ص۵۱۵.
بدون شک، برجسته ترین خطط نگار دوره فاطمی ابوعبداللّه محمدبن سلامةبن جعفر قضاعی (متوفی ۴۵۴)، صاحب کتاب مفقودِ المختار فی ذکر الخطط و الآثار است که قطعات پراکنده ای از آن در آثار مورخان بعدی مانند قَلقَشَندی [۲۱]
قلقشندی، ج۳، ص۲۹۴ـ۲۹۶.
[۲۲]
قلقشندی، ج۳، ص۲۹۸.
[۲۳]
قلقشندی، ج۳، ص۳۲۲ـ۳۲۴.
[۲۴]
قلقشندی، ج۳، ص۳۳۴ـ۳۳۵.
و مَقریزی باقی مانده است. ارزش اساسی روایت قضاعی در واپسین توصیف از خطط فسطاط و قاهره پیش از خرابیها و تغییرات ناشی از بحران اقتصادی و قحط دوره خلیفه المستنصرباللّه ــ «الشدّةالمستنصریة» در ۴۵۷ تا ۴۶۴ ــ است. [۳۰]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، ج۲، ص۱۹۱.
خطط قضاعی تا اوایل سده دهم در دسترس بوده، زیرا سیوطی تصریح کرده که تلخیص فتح مصر را در کتاب حسن المحاضرة خود از نسخهای از خطط قضاعی به خط مؤلف نقل کرده است.۴ - مرحله جدید خطط نگاریدر اواخر دوره فاطمی و اوایل ایوبی، خطط نگاری وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره، دو خطط نگار می‌زیستند که آشنایی با آثار آنان تنها از طریق روایت مَقریزی ممکن است: ابوعبداللّه بن برکات بن هلال بن نحوی مصری (متوفی ۵۲۰)، شاگرد قضاعی، و شریف نسّابه ابوعبداللّه محمدبن اسعدبن علی بن حسن مازندرانی معروف به شریف جوّانی (متوفی ۵۸۸)، صاحب النُّقَط لِعَجْم ما اُشْکِلَ مِنَ الخطَط. ۵ - خطط نگاری پیش از مقریزیبا استقرار دولت ممالیک در مصر، شهر قاهره توسعه یافت و مساجد و باغها و بازارهای بسیاری در آن ساخته شد. در این زمان، ابن عبدالظاهر (متوفی ۶۹۲)، صاحب الروضة البهیّة الزاهرة فی خطط المُعِزّیة القاهرة، نخستین و مهمترین کتاب اختصاصی خطط قاهره پیش از مَقریزی را نوشته [۳۴]
ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزّیة القاهرة، ج۱، ص۲.
که منبع اساسی او در وصف خطط قاهره پیش از قرن هفتم است. [۳۵]
محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، ج۱، ص۴۶.
در همین دوره، ابن مُتَوَّج الزُبیری (متوفی ۷۳۰) کتاب ایقاظ المتغفّل و اتّعاظ المتأمّل را در شرح خطط فسطاط نگاشت که اکنون در دسترس نیست، اما ابن دُقماق [۳۶]
ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عِقد الأمصار، ج۱، ص۱۴.
[۳۷]
ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عِقد الأمصار، ج۱، ص۵۳.
[۳۸]
ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عِقد الأمصار، ج۱، ص۵۹.
و مَقریزی بخشهایی از آن را نقل کرده اند. پیش از مَقریزی دو مورخ دیگر نیز خطط نگاری کرده اند: ابن دُقماق (متوفی ۸۰۹)، صاحب کتاب الانتصار لواسطة عِقدالأمصار (بولاق ۱۳۱۰/۱۸۹۳) که هر دو جزء باقی‌مانده از آن وصف کاملی از محله ها، بازارها، برکه ها ، مساجد، دیرها ، کلیساها و دیگر آثار و ابنیه فسطاط و توصیفات اندکی از قاهره و اسکندریه است؛ و شهاب الدین اوحدی (متوفی ۸۱۱) که کتابی در خطط مصر و قاهره نگاشته بوده که به اعتقاد سَخاوی (متوفی ۹۵۲)، مَقریزی به آن دستبرد زده، ادعایی که امروزه مردود است. [۴۲]
ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳.
۶ - اوج خطط نگاریخطط نگاری با کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، اثر تقی الدین مَقریزی (متوفی ۸۴۵) به اوج رسید. بدون شک، خطط مَقریزی شاهکار مکتب خطط نگاری مصر اسلامی و برجسته ترین کتاب در تاریخ و جغرافیای مصر و عارضه نگاری پایتخت آن است. [۴۵]
ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ نوشتههای جغرافیایی در جهان اسلامی، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۲.
[۴۶]
محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، ج۱، ص۵۵.
۷ - خطط نگاران پس از مقریزیتلاش خطط نگاران پس از مَقریزی عمدتاً صرف نگارش تلخیص و ذیل بر خطط او شد، [۴۷]
محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، قاهره ۱۳۸۸الف.
از جمله التحفة الفاخرة فی ذکر رسوم خطوط القاهرة، از آقبغاالخاصکی (زنده در نیمه قرن اول دهم)؛ قَطْف الاَزهار من الخطط و الآثار، اثر ابوالسرور بکری (متوفی ۱۰۶۰)؛ الروضة البهیة فی تلخیص کتاب المواعظ و الاعتبار المقریزیة، نوشته احمدالحنفی معروف به البوخ، و ذیل خطط المَقریزی، از عبدالحمید نافعبک (چاپ عزب و حمدی متولی، قاهره ۲۰۰۶).۸ - فصل ختام خطط نگاریفصل ختام زنجیره هزار ساله خطط نگاری در مصر، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة و مدنها و بلادها القدیمة و الشهیرة، اثر علی پاشا مبارک (متوفی ۱۳۱۱) است که در دهههای پایانی سلطه عثمانی و عصر انحطاط فرهنگی و تمدنی این سرزمین به تحریر در آمده است. در سده اخیر، جدا از سنّت خططنگاری مصری، برخی محققان، آثاری ذیل نام خطط نگاشتهاند، که از جمله آنان خطط الشام محمد کردعلی (متوفی ۱۳۳۲ش/۱۹۵۳)؛ خطط الکوفة ماسینیون و خطط بغداد فیالعهودالعباسیة الاولی یاکوب لانسر است. ۹ - فهرست منابع(۱) ابن خلّکان، وفیات الاعیان. (۲) ابن دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عِقد الأمصار. (۳) ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها. (۴) ابن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزّیة القاهرة. (۵) بلاذری، فتوح البلدان. (۶) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع. (۷) فؤاد سزگین، تاریخ نگارشهای عربی. (۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة. (۹) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون. (۱۰) قلقشندی. (۱۱) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ نوشتههای جغرافیایی در جهان اسلامی. (۱۲) محمدبن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة. (۱۳) محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، قاهره ۱۳۸۸الف. (۱۴) محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصر الاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸ب. (۱۵) احمدبن علی مَقریزی، مُسَوَّدَة کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۱۶) احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ۱۴۲۲/۱۴۲۵. (۱۷) یعقوبی، البلدان. (۱۸) Gaston Wiet, "Kindi et Maqrizi ", Bulletin de l'institut franµais d'archeologie orientale, ۱۲ (۱۹۱۶). ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطط»، شماره ۷۱۲۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|