خرجخَرج، شهرستان (محافظه) و شهری در استان (منطقه) ریاض در عربستان سعودی است. ۱ - معرفی شهرستان خرجشهرستان خرج در جنوب شرقی استان ریاض قرار دارد و از شمال به شهرستان‌های ریاض و حائر، از مغرب به مزاحمیة و حَریق، از جنوب غربی به حوطه بنی‌تَمیم، از جنوب به اَفلاج و از غرب به استان شرقیه محدود می‌شود و مشتمل بر شهرهای یَمامه، سِلمیه، دُلَمْ و سَیح یا خرج است. [۱]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۴.
[۲]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۱۳ـ۱۵.
[۳]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۵۵ـ۶۶.
۲ - جغرافیای شهرستان خرجمساحت شهرستان خرج حدود بیست هزار کیلومترمربع و جمعیت آن در ۱۳۸۹ش/۲۰۱۰ بالغ بر شش صد هزار تن بوده است. [۴]
محافظةالخرج، ۲۰۱۰.
این شهرستان دربیابان‌های جنوب‌شرقی ریاض قرار دارد. ناهمواری‌ها غالباً در مغرب و جنوب غربی خرج امتداد دارند و کوه‌های طُوَیق مهم‌ترین آنهاست. در مشرق خرج نیز بیابان دَهْنا واقع است. [۵]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۳۷ـ۴۰.
[۶]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۸۷.
[۷]
نقشه ۱۵، اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۹۵.
دره‌های بسیاری‌در کوه‌های اطراف خرج وجود دارد، از جمله وادی سَهْباء در مشرق و حَنیفه در شمال غربی که نام آن‌ها از قدیم در منابع آمده است و در حیات آبادیهای منطقه مؤثر بوده‌اند. [۸]
ابن‌حائک، صفة‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳.
[۹]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۳۹ـ۵۱.
با توجه به آب‌های سطحی این دره‌ها، سدهایی نیز در برخی از این دره‌ها احداث کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها دِرعیّه، باطن و حائر در وادی حنیفه است. [۱۰]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۴۰.
منابع آبی خرج از سیلاب‌ها و چشمه‌هایی از قبیل ضلع، فَرزان، سَمْحَه، اُمّ خیسَة و خَفْس دِغْرَه تأمین می‌شود. [۱۱]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۳۴ـ۳۸.
[۱۲]
ذیل مادّه، الموسوعة العربیّة المیسّرة، باشراف محمد شفیق غربال.
هوای خرج به علت موقعیت خاص جغرافیایی، در اغلب روزهای سال خشک و تابستان‌ها بسیار گرم است. اختلاف دما در شبانه روز بسیار بالاست. دمای هوا در تابستان ْ۴۷ و در زمستان به صفر درجه می‌رسد. میزان رطوبت نسبی آن بین ۱۲% تا ۷۶% متغیر است. میزان باران سالیانه خرج بین ۲۵ تا ۵۰ میلیمتر بوده ولی در برخی سال‌ها به ۵۰۰ میلیمتر نیز رسیده است. [۱۳]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۶ـ۲۷.
خرج نسبت‌به سایر مناطق جنوب سرزمین نجد حاصلخیزتر (به‌ویژه در وادیها) و دارای تنوع گیاهی فراوانی است. [۱۴]
John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶، ج۸، ص۱۰۲۶.
[۱۵]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۵۱ـ۵۳.
۳ - محصولات کشاورزیمهمترین محصولات کشاورزی خرج، خرما، حبوبات، انگور، لیمو، انار و انجیر و دام‌های بومی آن‌جا شتر و گوسفند است. [۱۶]
John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶، ج۸، ص۱۰۲۶.
۴ - راه‌های مواصلاتیمهمترین جاده ارتباطی خرج، آزادراه ریاض ـ خرج به طول ۸۵ کیلومتر است. [۱۷]
فهد کلیب، الریاض، ج۱، ص۱۶.
راه خرج به مکه و مدینه نیز از طریق ریاض برقرار است. [۱۸]
نقشه۷، اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۸۷.
[۱۹]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۴.
راه آهن ریاض ـ دَمّام نیز از خرج عبور می‌کند. [۲۰]
فهد کلیب، الریاض، ج۱، ص۱۰۸.
[۲۱]
ذیل مادّه، الموسوعة العربیّة المیسّرة، باشراف محمد شفیق غربال.
۵ - مشکلات محیطیبراساس گزارش‌ها، خرج با مشکلات محیطی متعددی روبه‌رو بوده است. از جمله قحطی و گرسنگی در ۱۱۹۷، شیوع وبا بین شترها در ۱۱۹۹، [۲۲]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۱، ص۷۸ـ۷۹.
باران‌های سیل آسا و ویرانی شهر دلم براثر سیل در ۱۲۱۱ [۲۳]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۱، ص۱۰۹.
و قحطی در ۱۲۸۸ـ۱۲۸۹، ۱۳۲۷ و ۱۳۳۷ که جان بسیاری را گرفت. [۲۴]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۰۱.
۶ - شهرهای قدیمیشهرستان خرج سکونت گاه‌های قدیمی متعددی دارد : شهر تاریخی سلمیه، در ده کیلومتری شهر سیح و شمال غرب شهر یمامه. سلمیه در ۱۳۱۱ش بر اثر سیل آسیب جدّی دید و شهر جدید آن مجددآ بنا شد. [۲۵]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۲۱.
[۲۶]
عمررضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۰۶.
شهر دلم، در مغرب کوه‌های طویق و در جنوب‌غربی شهرستان خرج [۲۷]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۲۵.
که ریحانی [۲۸]
امین ریحانی، تاریخ نجدالحدیث، ج۱، ص۲۴.
آن را مرکز شهرستان خرج (از نواحی نجد) ذکر کرده که نشان دهنده اعتبار بیش‌تر این شهر در دهه‌های پیشین است. در ۱۲۰۰ـ۱۲۰۱ آبادی دلم با خشکی و قحطی روبه‌رو شد اما دوباره رونق یافت. [۲۹]
هری سنت‌جان بریجر فیلبی، تاریخ نجد و دعوة‌الشیخ محمدبن عبدالوهاب (السلفیة)، ج۱، ص۱۱۳.
در زمان لاریمر (متوفی ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴) دلم ۱۰۰ خانه، ۱۵۰۰ تن جمعیت و ۶۰۰ شتر داشت و مرکز خرج بود. [۳۰]
John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶، ج۷، ص۴۶۰.
دلم امروزه از شهرهای بزرگ شهرستان خرج از حیث مساحت، جمعیت و مزارع است. [۳۱]
عمررضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۰۶.
[۳۲]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۳۰.
شهر یمامه نیز از شهرهای قدیمی شهرستان خرج است که در حدود پنج کیلومتری شمال شهر خرج قرار دارد. [۳۳]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۱۶.
به نظر دریهم [۳۴]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۱۸ـ۱۹.
، با شواهدی که ابن‌حائک [۳۵]
ابن‌حائک، صفة‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳.
در وصف آبادیهای وادی سهباء آورده است، منطقه خرج همان منطقه سیح است.۷ - معرفی شهر خرجشهر خرج مرکز شهرستان خرج. [۳۶]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۰۵.
این شهر در ۸۵ کیلومتری جنوب‌شرقی ریاض در ارتفاع حدود چهارده متری از سطح دریا واقع [۳۷]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۴.
[۳۸]
فهد کلیب، الریاض، ج۱، ص۱۶.
[۳۹]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۱۳.
و طبق سرشماری ۱۳۸۳ش/ ۲۰۰۴، حدود ۰۰۰، ۲۰۱ تن جمعیت داشته است. [۴۰]
Demographic yearbook ۲۰۰۶, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, ۲۰۰۸، ج۱، ص۲۹۹.
هرچند در منابع کهن جغرافیایی از قریه خرج سخن به میان آمده، شهر فعلی را در ۱۳۵۴/ ۱۳۱۴ش ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان آل‌سعود بنا نمود و آن را سیح نامید. نام‌گذاری این شهر سابقه تاریخی و وجه لغوی دارد و سبب آن وجود چشمه‌هایی در این شهر است. چون سیح مرکز و مهم‌ترین شهر شهرستان خرج است، نام شهرستان به مرکز آن نیز اطلاق می‌شود. امروزه نام رسمی شهر به خرج تغییر یافته است هرچند سیح نیز کمابیش کاربرد دارد. [۴۱]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۱۴.
[۴۲]
Demographic yearbook ۲۰۰۶, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, ۲۰۰۸، ج۱، ص۲۹۹.
۸ - پیشینهخرج در بیش‌تر منابع قدیم جغرافیایی به عنوان وادی و قریه آمده است. [۴۳]
ابن‌حائک، صفة‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۲۵۳.
[۴۵]
یاقوت حموی، ذیل‌مادّه.
[۴۶]
محمدبن عبدالمنعم حِمْیَری، الروض‌المعطار فی خبرالاقطار، ج۱، ص۶۲۰.
به گفته مؤلفان جغرافیایی سده سوم و چهارم، خرج در مسیر یمامه به یمن جزو نخستین منزل‌ها [۴۷]
ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۵۲.
[۴۸]
قدامة‌بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۱۹۳.
و در تقسیم‌بندی سرزمینی ابن حوقل ، جزو بحرین محسوب می‌شد. [۴۹]
ابن‌حوقل، ج۱، ص۲۵.
در ۲۵۱ دولت محلی بنی اخیضر در منطقه خرج ظهور کردند [۵۰]
مصطفی‌بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، ترجمه تقویم‌التواریخ، ج۱، ص۶۷.
که از علویان آن‌جا بودند و تا ۴۶۷ در خرج باقی ماندند. [۵۱]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۸۷ـ۸۹.
[۵۲]
حمد جاسر، مدینة‌الریاض عبر اطوار التاریخ، ج۱، ص۳۵.
در سده چهارم، ابن‌حائک [۵۳]
ابن‌حائک، صفة‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۲۵۲.
[۵۴]
ابن‌حائک، صفة‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۲۷۶.
از بازار خرج، معروف به بنی‌اخیضر بن یوسف، و شهرت این سرزمین به بلاد بنی عدی بن حنیفة، بنی‌عامربن حنیفة، عجل‌بن لجیم و هوذبن علی سُحیمی (بازرگان منطقه) نوشته است. از زمان سقوط بنی‌اخیضر تا حکومت اول سعودی در سده دوازدهم اطلاع چندانی از تحولات خرج در دست نیست.خرج قبل از حکومت اول سعودی (۱۱۵۷ـ۱۲۳۴) به دست قبایل عائذ آل‌عثمان افتاد و در دلم، آل‌زامل و در سلمیه، آل‌عفیصان حکومت داشتند. در ۱۰۹۹ محمدبن عزیز آل حمید خالدی، حاکم اَحساء و قَطیف، با حمله به خرج به آل‌عثمان تاخت. [۵۵]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۱، ص۹۷.
پس از روی کار آمدن سعودیها، خرج به سرعت به یکی از مراکز اصلی وهابیان تبدیل شد. محمدبن سعود، نخستین حاکم آل‌سعود (متوفی ۱۱۷۹)، بلافاصله پس از تشکیل حکومت به خرج لشکر کشید که فاصله چندانی با درعیّه (مرکز حکومت آل‌سعود) نداشت و بقیه نواحی جنوبی نجد را نیز تصرف کرد. [۵۶]
الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۴۸ـ۵۱.
۹ - حاکمان سعودی خرجدر ۱۱۸۹ عبدالعزیزبن محمد، دومین حاکم آل‌سعود (حک: ۱۱۷۹ـ۱۲۱۸)، به خرج حمله کرد. یک سال بعد، وی خرج را تحت حکومت خود درآورد و سلیمان عفیصان را به حکومت آن‌جا گمارد. [۵۷]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۱، ص۶۳ـ۶۶.
[۵۸]
الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۵۴ـ۵۹.
در ۱۱۹۹ سعودبن‌عبدالعزیز، که بعدها سومین حاکم آل‌سعود شد (حک: ۱۲۱۸ـ۱۲۲۹)، به خرج حمله و در ۱۲۰۰ دلم را تسخیر کرد. [۵۹]
هری سنت‌جان بریجر فیلبی، تاریخ نجد و دعوة‌الشیخ محمدبن عبدالوهاب (السلفیة)، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
قبل از تشکیل حکومت دوم سعودیها (۱۲۴۰ـ۱۳۰۹) خرج به یکی از مراکز نظامی مشاری‌بن سعودبن عبدالعزیز تبدیل شده بود که در ۱۲۳۵ در پی تشکیل حکومت در وادی حنیفه بود. [۶۰]
الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
در ۱۲۴۰ ترکی‌بن عبداللّه، نخستین حاکم دولت دوم آل‌سعود (حک: ۱۲۴۰ـ۱۲۴۹)، با حمله به ناحیه خرج، شهرهای دلم و سلمیه را تصرف کرد. [۶۱]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۲، ص۱۷ـ۱۸.
[۶۲]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۹۳ـ۹۴.
وی عمربن محمدبن عفیصان را حاکم خرج و عبدالرحمان (از نوادگان محمدبن عبدالوهاب) را قاضی آن‌جا برگزید. [۶۳]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۹۴.
در ۱۲۵۳ فیصل‌بن ترکی‌بن عبداللّه ناحیه خرج را مرکز حکومتش تعیین کرد اما یک سال بعد خورشید پاشا، فرزند محمدعلی‌پاشا، خرج را تصرف کرد ولی در ۱۲۵۹ فیصل‌بن ترکی دوباره بر خرج مسلط شد. [۶۴]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۲، ص۷۲.
[۶۵]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۲، ص۷۶ـ۷۷.
[۶۶]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۲، ص۷۹ـ۸۱، .
[۶۷]
عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ‌النجد، ج۲، ص۹۸ـ۹۹، .
[۶۸]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۹۵.
[۶۹]
الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۲۶.
در ۱۳۰۹، سیطربن رشید، خرج را تصرف و ده سال در آن‌جا حکومت کرد. [۷۰]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۹۵.
در زمان لاریمر که در اوایل شکل‌گیری حکومت عربستان سعودی از آن‌جا دیدن کرد، خرج دست‌کم چهارده آبادی مهم داشت. [۷۱]
John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶، ج۸، ص۱۰۲۳ـ ۱۰۲۵.
ملک‌عبدالعزیز در ۱۳۱۹ـ۱۳۲۰ ریاض را فتح کرد و سپس از ساکنان خرج بیعت گرفت.در ۱۳۲۰ نيز در جنگ بين ملك‌عبدالعزيز و ابن‌رشيد، منطقه خرج تحت حاكميت عربستان سعودى قرار گرفت [۷۲]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۹۶ـ۹۹.
۱۰ - آثار قدیمیدر شهر خرج آثاری قدیمی باقی مانده است، از جمله مقابر قدیمی، شامل حدود ۵۰۰ مقبره سنگی به طول پنج کیلومتری که بر بالای تپه‌های مجاور واقع است؛ سفال‌هایی نیز در جنوب آن یافته‌اند که قدمت آن‌ها به ۳۰۰ پیش از میلاد تا ۱۰۰ میلادی می‌رسد. قصر ملک عبدالعزیز (بنا شده در ۱۳۵۹) و قصر ابوجفان (ساخته ۱۳۶۶) [۷۳]
سعد دریهم، الخرج، ج۱، ص۵۵ـ۵۹.
از بناهای معروف شهر است.۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن‌حائك، صفة‌جزيرة‌العرب، چاپ محمدبن على اكوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ (۲) ابن‌حوقل؛ (۳) ابن‌خرداذبه؛ (۴) الاطلس التاريخى للمملكة العربية السعودية، رياض: دارة‌الملك عبدالعزيز، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰؛ (۵) اطلس المملكة العربية السعودية، رياض: وزارة التعليم العالى، ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰؛ (۶) عبداللّه‌بن عبدالعزيز بكرى، معجم‌مااستعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفى سقّا، بيروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛ (۷) مصطفى‌بن عبداللّه حاجى‌خليفه، ترجمه تقويم‌التواريخ : سالشمار وقايع مهم جهان از آغاز آفرينش تا سال ۱۰۸۵ه .ق، از مترجمى ناشناخته، چاپ ميرهاشم محدّث، تهران ۱۳۷۶ش؛ (۸) حمد جاسر، مدينة‌الرياض عبر اطوار التاريخ، رياض ۱۴۲۲؛ (۹) محمدبن عبدالمنعم حِمْيَرى، الروض‌المعطار فى خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۹۸۴؛ (۱۰) سعد دريهم، الخرج، رياض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ (۱۱) امين ريحانى، تاريخ نجدالحديث، بيروت ۱۹۸۸؛ (۱۲) عثمان‌بن عبداللّه، عنوان المجد فى تاريخ‌النجد، رياض: مكتبة الرياض الحديثة، [۲] ؛ (۱۳) هرى سنت‌جان بريجر فيلبى، تاريخ نجد و دعوة‌الشيخ محمدبن عبدالوهاب (السلفية)، تعريب عمر دِيسراوى، قاهره ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛ (۱۴) قدامة‌بن جعفر، كتاب الخراج، چاپ دخويه، ليدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷؛ (۱۵) عمررضا كحاله، جغرافية شبه جزيرة‌العرب، چاپ احمدعلى، مكه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴؛ (۱۶) فهد كليب، الرياض، رياض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ (۱۷) محافظة الخرج. (۱۸) ياقوت حموى، البلدان؛ (۱۹) Demographic yearbook ۲۰۰۶, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, ۲۰۰۸. (۲۰) John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶ (۲۱) الموسوعة العربيّة الميسّرة، باشراف محمد شفيق غربال، قاهره ۱۹۶۵ـ۱۹۸۷، چاپ افست بيروت(.بى‌تا)؛ (۲۲) Retrieved Nov.۲۹, ۲۰۱۰, from http://www.alkharj.gov.sa/ p۱.asp?s=۲; ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خرج»، شماره۶۹۸۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|