فن تجویدتَجْوید، عنوان دانشی دیرپای در مجموعه علوم قرآنی و فنون عربیت که از آغاز با مطالعات آواشناسی زبان عربی همراه بوده، و مسائل و مباحث آن همواره با علم وقف و ابتدا، علم الاداء و علم قرائات هم‌پوشانی داشته است. فهرست مندرجات۱.۱ - تجوید در اصطلاح ۱.۲ - موضوع علم تجوید ۱.۳ - هدف علم تجوید ۲ - پیشینه علم تجوید ۳ - پیشینه آواشناسی علم تجوید ۳.۱ - فراهیدی ۳.۲ - سیبویه ۳.۳ - ابن جنی ۳.۴ - ابن سینا ۴ - کتب تالیفی علم تجوید ۴.۱ - قصیدة ابی‌مزاحم الخاقانی ۴.۲ - التمهید فی علم التجوید ۵ - بحث فقهی تجوید ۶ - اقسام تجوید ۶.۱ - تجوید نظری ۶.۲ - تجوید عملی ۷ - محتوای کتب تجوید ۷.۱ - اقسام صفات حروف ۷.۱.۱ - صفات متضاد ۷.۱.۲ - صفات غیر متضاد ۷.۲ - دیگر عناوین در علم تجوید ۸ - کتب تدوین‌شده در مخارج حروف ۸.۱ - کتاب سیبویه ۸.۲ - کتاب السبعه فی القراءات ۸.۳ - التیسیر فی القراءات السبع ۸.۴ - قصیده حِرْزالامانی ۸.۵ - النشر فی القراءات العشر ۸.۶ - اسباب حُدوث الحروف ۹ - تدریس تجوید با روایت حفص از عاصم ۱۰ - نجوه آموزش امروزی قرائت ۱۰.۱ - المصحف المُجَوَّد ۱۰.۲ - تلاوت المُصْحَفُ المُرَتَّل ۱۰.۳ - قاریان برجسته مصری ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - تعریف تجویدتجوید در لغت به معنای تحسین، زیباسازی، نیکو گفتن، سالم و بی‌عیب گردانیدن است [۱]
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ذیل جود، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
[۲]
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، ج۲، ص۴۶۲، ذیل جود، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳]
ابن منظور، ابراهیم انیس، الاصوات اللّغویه، ذیل جود، قاهره ۱۹۷۱.
[۴]
زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۷، ص۵۲۷، ذیل جود، چاپ عبدالسلام محمدهارون، کویت ۱۳۸۹/ ۱۹۷۰، چاپ افست بیروت.
و تجوید مصدری است عربی به معنای نیک خواندن و نیک‌گردانیدن، برگرفته از جَوْدَت (نیکویی) و جَیِّد (نیکو) متضاد رَدِیّ (وازده و نامرغوب) که در اصطلاح نیز نزدیک به همین معنا گرفته شده است. [۵]
بستانی، بطرس، محیط المحیط، ج۱، ص۱۳۴، بیروت، ۱۹۹۳م.
[۶]
قمحاوی، محمدصادق، البرهان فی تجوید القرآن، ج۱، ص۹، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵م.
ترکیب اضافیِ تجوید قرآن یک اصطلاح متأخر است و سابقه آن به گذشته دور باز نمی‌گردد، اما اصل مباحث تجوید از کهن‌ترین موضوعات مطرح شده در حیطه علوم قرآن بوده است. در قرآن کریم، از واژه‌های هم خانواده تجوید، تنها دو واژه جودیّ (محل استقرار کشتی نوح پس از طوفان) و جِیاد (جمع جَواد: اسبان نژاده) و در احادیث نبوی تنها مورد تجوید المَضْغ (نیک‌جویدن) در باب آداب غذا خوردن به کار رفته است. [۹]
المعجم المفهرس، تهران، ج۴، ص۹۲۲، ۱۳۷۹ش.
در عهد صحابه و تابعین نیز، تنها دو مورد از کاربرد واژه تجوید برای قرآن گزارش شده است: یکی، روایت منسوب به ابن مسعود: «جَوّدوا القُرآنَ» [۱۰]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
که احتمالاً تصحیف یا نقل به معنا در آن راه یافته، [۱۲]
علینقیان، حسین، نگاهی به کتاب پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۸۷، آینه پژوهش، ۱۳۸۲، س ۱۴، شم ۳.
و دیگری سخن مشهور حضرت امام علی (علیه‌السّلام): «الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف» [۱۳]
ابوعمرو دانی، عثمان، المکتفی فی الوقف و الابتدا، ج۱، ص۵۷، به کوشش یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
که به صورت «الترتیل هو حفظ الوقوف و بیان الحروف» نیز روایت شده است ۱.۱ - تجوید در اصطلاحتجوید قرآن در اصطلاح قاریان و مُقریان عبارت است از تلفظ کردن حروف عربی از مخارج آنها و ادای حق آنها با رعایت صفات حروف و احکام هر یک از حروف، به تنهایی و در ترکیب با دیگر حروف، [۱۷]
تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۹۶، کلکته، ۱۸۶۲م.
[۱۸]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۱۹]
ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، ج۱، ص۱۱، بیروت، ۱۹۸۸م.
[۲۰]
قاری، علی بن سلطان‌محمد، المنح الفکریه، ج۱، ص۲۱، قاهره ۱۳۴۷.
و از دیدگاه زبان‌شناسان مسلمان، تجوید صوت‌شناسی زبان عربی فصیح قرآنی است. [۲۱]
یارمحمدی، لطف‌الله، شانزده مقاله در زبانشناسی کاربردی و ترجمه، ج۱، ص۶۹، شیراز، ۱۳۷۲ش.
[۲۲]
عبدالتواب، رمضان، مباحثی در فقه اللغة و زبان شناسی عربی، ج۱، ص۴۵۳-۴۵۷، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، ۱۳۶۷ش.
[۲۳]
عبدالتواب، رمضان، مباحثی در فقه اللغة و زبان شناسی عربی، ج۱، ص۴۶۰، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، ۱۳۶۷ش.
علم تجوید دانش یا هنری است که به قواعد و مسائل و مباحث مربوط به مخارج حروف و چگونگی صفات لازم و صفات عارضیِ حروف در تلاوت قرآن مجید می‌پردازد [۲۵]
فاضل گروسی، عبدالحسین، تجوید استدلالی، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۵، به کوشش محمدعلی کوشا، ۱۳۷۴ش.
[۲۶]
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۷]
نصر، محمدمکی، نهایة القول المفید فی علم التجوید، ج۱، ص۱۲، لاهور، ۱۳۹۱ق.
۱.۲ - موضوع علم تجویدموضوع آن حروف و کلمات قرآن [۲۸]
قمحاوی، محمدصادق، البرهان فی تجوید القرآن، ج۱، ص۱۰ یا قرآن و حدیث، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵م.
است. بنابراین، مباحث و مسائل تجوید به مخارج حروف، ترقیق، تفخیم، اِخفاء، اظهار، ادغام (ه م)، اِقلاب، رَوْم، اِشمام، اِماله (ه م) و دیگر شیوه‌های ادای حروف و کلمات محدود می‌گردد [۲۹]
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۳۰۵.
[۳۰]
عطیة‌الله، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۴۳۳، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
و مباحث مربوط به وقف و ابتدا، بجز قواعد وقف بر اواخر کلمات، [۳۱]
سلطان القراء، محمود، جواهر القرآن فی علوم الفرقان، ج۱، ص۷، نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکز.
[۳۲]
شمس، مرادعلی، پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۱۴۴-۱۴۵، تهران، ۱۳۸۰ش.
به رغم آن‌که در متون تجویدی جایی برای خود باز کرده‌اند، موضوعاً از علم تجوید خارج‌اند. [۳۳]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۲۴، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۳۴]
صدیق، حسن خان، ابجد العلوم، ج۲، ص۱۸۷، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۸م.
[۳۵]
ستوده‌نیا، محمدرضا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، ج۱، ص۵-۶، تهران، ۱۳۷۷ش.
افزوده شدن مباحثی از علم‌الاداء، (مهارت قرائت هنری قرآن یا فن خوش‌خوانی قرآن) علم رسم محصف، علم قرائت و جز آن نیز، بر توجیهاتی از قبیل صرفه‌جویی، ترغیب به فراگیری علوم و فنون مرتبط با تجوید قرآن و تأکید بر لزوم جامعیت علمی و عملی قاریان و مُقریان مبتنی است [۳۶]
تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۹۶، کلکته، ۱۸۶۲م.
[۳۷]
صغیر، محمدحسین علی، الصوت اللغوی فی القرآن، ج۱، ص۱۰۳- ۱۳۹ فصل چهارم با عنوان الاداء القرآنی، بیروت، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
همچنان که متون مختصر و مفصل علم قرائات (به رغم استقلال دیرینه علم تجوید) معمولاً بخش عمده‌ای از مباحث تجوید را در بر داشته‌اند. [۳۸]
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، ج۱، ص۱۲۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳۹]
ضبّاع، علی‌محمد، شرح الشاطبیة، ج۱، ص۳۰۹، قاهره، مکتبة محمدعلی صبیح.
[۴۰]
شمس، مرادعلی، پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۸۸-۹۲ برای فهرستی از این مباحث، تهران، ۱۳۸۰ش.
۱.۳ - هدف علم تجویدهدف از علم تجوید توانا ساختن قاری بر تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح حروف قرآن کریم و حفظ زبان از اشتباه در خواندن کتاب الاهی است. ابن جزری (متوفی ۸۳۳) در التمهید فی علم التجوید تجوید را زیور تلاوت و زینت قرائت می‌داند. ۲ - پیشینه علم تجویدبرخی از پژوهشگران معاصر، ظاهراً به استناد قراینی ناظر بر تقدم تدوین علم قرائات بر تألیفات سیبویه و دیگران، علم تجوید را انشعاب یافته و نشأت گرفته از علم قرائات و زاییده آن دانسته‌اند، [۴۲]
بیگلری، حاج حسن، سرالبیان فی علم القرآن، ج۱، ص۵۶، تهران، انتشارات سنایی.
[۴۳]
اسرار، مصطفی، فرهنگ اصطلاحات تجوید، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۴۴]
خرمشاهی، بهاء‌الدین، قرآن شناخت، ج۱، ص۱۰۲، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۴۵]
ستوده‌نیا، محمدرضا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، ج۱، ص۱۳-۱۴، تهران، ۱۳۷۷ش.
حال آن‌که طرح و شرح مباحث آواشناختی در حوزه علوم و فنون اسلامی در نیمه دوم سده ۳ق با کتاب سیبویه (الکتاب) (د ۱۷۷ق) آغاز شده است [۴۶]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۹۹، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۴۷]
علینقیان، حسین، نگاهی به کتاب پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۸۷، آینه پژوهش، ۱۳۸۲، س ۱۴، شم ۳.
و پیشینه ورود مباحث تجویدی به کتب قرائات به اواخر سده ۳ق باز می‌گردد. [۴۸]
شمس، مرادعلی، پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۸۸، تهران، ۱۳۸۰ش.
از این گذشته، ماهیت علم قرائات، روایی و ماهیت علم تجوید، دِرایی است و مسائل و مباحث آن دو با یکدیگر متغایر و متفاوت‌اند. [۴۹]
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۲۶۱.
مباحث بنیادین علم تجوید، در آغاز، با نکته سنجی‌های لغویان و نحویان شکل گرفت و سپس به حوزه‌های قرائت راه یافت و به موازات علم قرائات، وسعت و رونق و رواج پیدا کرد. علمای نحو و لغت با دست‌یاری قاریان و مُقریان نخستین (که گاه اهل ادب، لغت، نحو و بلاغت بودند) بی‌آنکه بنای تأسیس دانشی نوین را داشته باشند، با کوشش و کاوش در جهت حفاظت و صیانت از تلفظ صحیح و اصیل حروف و کلمات قرآن کریم، همان‌گونه که در عهد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تلفظ می‌شده‌اند، همچنین مصونیت بخشیدن به دستگاه صوتی قاریان از اشتباه و ارتکاب خطا در قرائت کتاب خدا [۵۱]
ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، ج۱، ص۱۱، بیروت، ۱۹۸۸م.
(صفاقسی، که کتاب خود را تنبیه الغافلین و ارشاد الجاهلین عمّا یقع لهم من الخطأ حالَ تلاوتهم لکتاب الله المبین نام نهاده است) عملاً دستگاه آوایی زبان فصیح عربی را [۵۲]
تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، ج۱، ص۷، قاهره، ۱۹۹۰م.
آن‌چنان تعریف و تثبیت کردند که در طول بیش از ۱۴ سده، به رغم پدیداری دگرگونی‌های فراوان اجتناب‌ناپذیر در نحوه تلفظ حروف و اصوات دیگر زبان‌ها و حتی لهجه‌های عامیانه زبان عربی، دستگاه‌آوایی زبان فصیح عربی ثابت و استوار بر جای مانده است. [۵۳]
مبارک، محمد، فقه اللغة و خصائص العربیة، ج۱، ص۲۵۱، ۱۳۹۵ق.
[۵۴]
کلاک، ادریس عبدالمجید، نظرات فی علم التجوید، ج۱، ص۳۳-۳۵، بغداد، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳ - پیشینه آواشناسی علم تجویدپیشینه آواشناسی زبان عربی و علم تجوید، در دانش‌های کهن یونانیان و هندیان بیش از دیگران قابل مطالعه و ردیابی است؛ چنان‌که ظاهراً افلاطون نخستین‌بار، آواهای زبان یونانی را دسته‌بندی و بررسی کرد. [۵۶]
روبینز، ر ه، تاریخ مختصر زبانشناسی، ج۱، ص۶۲، ترجمه علی محمد حق‌شناس، تهران، ۱۳۷۰ش.
یونانیان حروف ملفوظ را بر پایه چگونگی استماع آنها طبقه‌بندی می‌کردند، اما هندیان بررسی‌های خود را بر کیفیت حدوث و تولید حروف مبتنی ساخته، و در توصیف آواهای ملفوظ بسیار دقیق‌تر بودند. [۵۷]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۵۸]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، مخارج الحروف، ج۱، ص۱۰۱، اسباب حدوث الحروف، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴ش.
وجود چنین پیشینه‌ای در ایران پیش از اسلام نیز، به ویژه نزد موبدان و در ارتباط با خواندن ادعیه و کتب آسمانی، دور نیست و بایسته پژوهش است. [۵۹]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۲، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۶۰]
طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، ج۱، ص۵۴، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۶۱]
پورفرزیب، ابراهیم، تجوید جامع، ج۱، ص۳۳، تهران، ۱۳۷۴ش.
۳.۱ - فراهیدیدر جهان اسلام، نخستین طلایه داران مطالعات صوتی و آواشناختی عمدتاً خلیل بن احمد فراهیدی، سیبویه و ابن جنّی بوده‌اند. [۶۲]
تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، ج۱، ص۳۱-۳۴ برای گزارش کارنامه مختصر دیگر علما و ادبای اسلامی، قاهره، ۱۹۹۰م.
خلیل بن احمد فراهیدی (د ۱۷۵ق) نخستین بار، اصوات و حروف زبان عربی را با نگاهی آواشناسانه بررسی کرد و الفبای عربی را بر آن اساس با شیوه‌ای بی‌سابقه مرتب ساخت (که از حرف عین آغاز می‌گردید) و هر دسته از حروف را به اختصار توصیف کرد [۶۶]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۳، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
و به این ترتیب، لغت‌شناسی را با آواشناسی پیوند زد. ۳.۲ - سیبویهسیبویه (د ۱۷۷ق)، مبانی مکتب آواشناسی خلیل را پی‌گرفت [۶۸]
سیبویه، عمرو، الکتاب، ج۲، ص۴۸۸، بیروت، ۱۹۶۷م.
و مباحث آواشناسی را وسعت و انسجام بخشید. ۳.۳ - ابن جنیابن جنی (د ۳۹۲ق) دستاوردهای این دانش نوپای اسلامی را در دو کتاب سرّ صناعة الاعراب و الخصائص با شرح و بسط کافی به مرحله نظریه‌پردازی رسانید و هموست که نخستین‌بار اصطلاح علم الاصوات را به کاربرد. ۳.۴ - ابن سیناابن سینا (د ۴۲۸ق) دیگر دانشمند بزرگ مسلمان است که در راستای رشد و تحول علم آواشناسی، فراتر از حوزه تجوید قرآن و زبان عربی، سهم بسزایی داشته است. [۷۲]
سپنتا، ساسان، ابن سینا و ابتکارات زبان شناسی، ج۱، ص۱۴-۲۶، آینده، تهران، ۱۳۵۸ش، شم ۱-۳.
[۷۳]
سهیلی، ابوالقاسم، اشاره‌ای به نظریه‌های زبان‌شناختی بوعلی سینا، ج۱، ص۵۹-۶۹، پژوهشنامه فرهنگستان زبان ایران، تهران، ۱۳۵۷ش، شم ۳.
نام اصلی رساله ابن سینا مقالة فی اسباب حدوث الحروف و مخارج‌ها است که با نام‌های مخفف و مختلف منتشر شده، و شهرت یافته است. وی در این رساله (که متن آن در قاهره به سال ۱۳۳۴ق، ترجمه آلمانی آن در ۱۹۳۴م، ترجمه انگلیسی آن در ۱۹۶۳م، و ترجمه روسی آن در ۱۹۶۶م به چاپ رسیده است [۷۴]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۷-۱۵، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
) فصل نخست را به مطالعه سبب حدوث اصوات، فصلی دیگر را به سبب حدوث حروف، و فصل سوم را به تشریح حنجره و زبان اختصاص داده است که هیچ‌یک از این مباحث پیش از ابن سینا مطرح نبوده است [۷۵]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۱، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۷۶]
تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، ج۱، ص۴۱-۴۲، قاهره، ۱۹۹۰م.
و در فصل ششم آن نیز به یک بحث بی‌سابقه راجع به اصوات و حروف پرداخته است که بیشتر جنبه هنری دارد. [۷۷]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۳، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
دیگر علما، فقها، اُدبا، بلاغت شناسان و مفسران نیز در زمان‌ها و مکان‌های مختلف به انحای گوناگون در بسط و نشر و ترویج تجوید و آواشناسی سهیم بوده‌اند. هر چند گفتنی است که اهل تجوید بیشتر با این‌گونه تحقیقات و تدقیقات فلاسفه و علمای اسلامی چندان کاری نداشته‌اند و پیوسته راه خود را می‌رفته‌اند [۸۰]
تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، ج۱، ص۴۱-۴۲، قاهره، ۱۹۹۰م.
همچنین اروپاییان، به رغم آن‌که اذعان دارند پیشرفت و توفیق مسلمانان در این شاخه از مطالعات زبانشناسی از لحاظ صحت و دقتِ توصیف به مراتب بیشتر از رومیان و یونانیان بوده است، [۸۱]
روبینز، ر ه، تاریخ مختصر زبانشناسی، ج۱، ص۲۱۴، ترجمه علی محمد حق‌شناس، تهران، ۱۳۷۰ش.
از آن‌جا که در سده ۱۹م از طریق هندیان به دانش آواشناسی دست یافته‌اند، [۸۲]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۰، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
کم و بیش وام‌داری خویش را در این زمینه به دانش مسلمانان انکار کرده‌اند. [۸۳]
ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱ به نقل از یسپِرسِن O. Jespersen، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش.
فن تجوید، از آغاز پدیداری و در مراحل پیشرفت و گسترش، همواره با آواشناسی زبان عربی (علم‌الاصوات) همراه بوده است، جز آن‌که تجوید به آواهای زبان عربی فصیح (زبان قرآن) اختصاص یافتـه است. امـا در سده اخیر، آواشناسی (به عنوان یک رشته مهم از دانش‌های زبان شناسی) به پیشرفت‌های چشمگیری نایل آمده، و آواشناسی زبان عربی و تجوید را، با فاصله‌ای نسبتاً زیاد، پشت سر نهاده است [۸۴]
تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، ج۱، ص۲۳، قاهره، ۱۹۹۰م.
و امروزه، نیاز به تدارک و تدوین یک اطلس تلفظ عربی بر اساس آواشناسی تجربی به شدت محسوس است؛ همچنین، تبیین جایگاه آواشناسی زبان قرآن (تجوید) به تحقیقات نظری و عملی گسترده‌تر و اصولی‌تری نیازمند است. [۸۵]
Bakalla، M H، Arabic Linguistics، ج۱، ص۳۴ مقدمه، An Introduction and Bibliography، London ۱۹۸۳.
۴ - کتب تالیفی علم تجویددر علم تجوید چندین اثر تالیف شده است. ۴.۱ - قصیدة ابی‌مزاحم الخاقانینخستین اثر مستقل در علم تجوید، قصیده رائیه ابومزاحم خاقانی (د ۳۱۵ق/۹۲۷م) است که به گواهی شروح متعدد آن، قرن‌ها کتاب درسی تجوید بوده است و طالبان تجوید متن آن را از بر می‌کرده‌اند و با عناوین مختلف قصیدة ابی‌مزاحم الخاقانی، القصیدة الخاقانیة فی القراءة، القصیدة الخاقانیة فی تجوید القرآن الکریم، و منظومه فی القراءات السبع شناخته می‌شده است [۸۷]
مرعشلی، یوسف عبدالرحمان و دیگران، تعلیقات بر البرهان، ج۱، ص۴۳۱، زرکشی، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۸۹]
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۱، ص۳۵۴.
[۹۱]
شواخ، اسحاق علی، معجم مصنفات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۳۵-۱۳۶، ریاض، دارالرفاعی.
و غانم قدوری الحَمَد متن آن را در ۱۹۸۰م در مجله کلیة الشریعة بغداد، به چاپ رسانیده است.قبل از آن نیز برخی مباحث راجع به علم تجوید، تدوین شده بود، اما به عنوان علمی مستقل معرفی نشده بود، بلکه در خلال علم قرائات (مثلاً در شرح و توضیح مفرده هریک از قرائت‌های معتبر (هفت‌گانه، ده‌گانه یا بیشتر)) به قواعد تجویدی آن نیز اشاره می‌شد، مانند ادغام در قرائت ابوعمرو بصری و سَکْت بر همزه در قرائت حمزه کوفی. ۴.۲ - التمهید فی علم التجویدمشهورترین متون تجویدی نیز، دو اثر کم‌نظیر از شمس‌الدین ابن جزری (د ۸۳۳ق/۱۴۳۰م) است: یکی کتاب التمهید فی علم التجوید (مآخذ) و دیگری منظومه المقدمة فیما یجب علی قارئه ان یعلمه، [۹۲]
شواخ، اسحاق علی، معجم مصنفات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۶۲، ریاض، دارالرفاعی.
یا هدایة المَهَرة [۹۳]
مرعشلی، یوسف عبدالرحمان و دیگران، تعلیقات بر البرهان، ج۱، ص۴۴۳، زرکشی، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۹۴]
صفار، ابتسام مرهون، معجـم‌الدراسات القرآنیة، موصـل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
مشهور به المقدمة الجَزَریة (مآخذ). [۹۵]
مجموع المتون الکبیر، قاهره، ج۱، ص۵۹۳-۶۰۰، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
رسائل و کتب تجویدی، همانند متون مختصر و مفصل قرائات، در عصور مختلف اسلامی بسیار متنوع بوده، و در عصر حاضر نیز فراوان‌اند. [۹۶]
شمس، مرادعلی، پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، ج۱، ص۱۰۸- ۱۳۸ برای فهرست مفصل و مرتب شده‌ای از متون قدیم و جدید تجویدی، تهران، ۱۳۸۰ش.
۵ - بحث فقهی تجویدعلم تجوید، در پرتو پیوند با قرآن مجید، همواره در جوامع اسلامی از نوعی ویژگی و قداست برخوردار بوده است. اهل تجوید، با اعتقاد به این‌که خداوند قرآن را با تجوید نازل فرموده، و از سوی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تجوید به ما رسیده است، فراگیری و رعایت قواعد تجوید را بر عموم مسلمانان لازم، و قرائت قرآن را بدون رعایت تجوید (در حال نماز و چه بیرون از نماز) گناه و ناروا و غش در تلاوت تلقی کرده‌اند. [۹۹]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۳، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۱۰۰]
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۴۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۱۰۱]
رعـد، حسن، المنهج القویم فی تلاوة القرآن الکریم، ج۱، ص۲۳ برای توجیه و توضیح این حکم صادر از ناحیه قُرّاء، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۰۲]
پورفرزیب، ابراهیم، تجوید جامع، ج۱، ص۳۲، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۰۳]
ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، ج۴، ص۳۷ احادیث مستفیض نبوی، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق.
[۱۰۴]
کلینی، محمد، الکافی، ج۴، ص۴۲۴ احادیث مستفیض نبوی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۰۵]
هندی، علی، کنزالعمال، ج۱، ص۵۱۳ احادیث مستفیض نبوی، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت، ۱۴۰۵ش/۱۹۸۵م.
[۱۰۶]
هندی، علی، کنزالعمال، ج۲، ص۳۱۹ احادیث مستفیض نبوی، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت، ۱۴۰۵ش/۱۹۸۵م.
[۱۰۷]
هندی، علی، کنزالعمال، ج۱، ص۳۲۰ احادیث مستفیض نبوی، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت، ۱۴۰۵ش/۱۹۸۵م.
و حق تلاوت (تلاوت راستین و بایسته قرآن) را منوط و مشروط به تعلیم و تعلم و رعایت دقیق تمامی قواعد تجوید دانسته‌اند [۱۰۸]
حلّی حازم، سلیمان، اصول التلاوة، ج۱، ص۱۱، نجف، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۱۰]
مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، تلاوت.
این امر تا جایی است که در سراسر جهان اسلام به شهرت پیوسته است که تعلیم و تعلم تجوید شرعاً واجب کفایی و رعایت قواعد آن به هنگام قرائت قرآن واجب عینی است. [۱۱۱]
ضبّاع، علی‌محمد، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
[۱۱۲]
قمحاوی، محمدصادق، البرهان فی تجوید القرآن، ج۱، ص۹-۱۰، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵م.
[۱۱۳]
ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، ج۱، ص۱۱-۱۲، بیروت، ۱۹۸۸م.
[۱۱۴]
ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، ج۱، ص۵۱، بیروت، ۱۹۸۸م.
اما فقهای مذاهب اسلامی، از آن‌جا که موضوع کارشان افعال مکلفان بوده است و با نگاهی کاربردی و فراگیر به موضوعات و مسائل تجوید نگریسته‌اند، در مقام فتوا، عملاً قواعد تجویدی را به لازم و غیر لازم تقسیم کرده‌اند و تنها رعایت قدر لازم از تجوید را در مواردی واجب، و در مواردی مستحب دانسته‌اند، مثلا تلفظ صحیح حروف عربی در قرائت حمد و سوره نماز واجب است، اما فراگیری تجوید و اجرای همه ضوابط آن، بدانگونه که قاریان ممتاز رعایت می‌کنند، شرعاً واجب نیست [۱۱۵]
عاملی، محمدجواد، قواعد التجوید، ج۱، ص۱۳۵- ۱۳۸، ضمن نصوص الدراسة، به کوشش محمدحسین حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۱۱۶]
طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۱، ص۶۵۳، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م.
بلکه از محسّنات و امور تخصصی تلاوت به شمار می‌آید. (حاج حسن، مقدمه که همین مبنا را برای تدوین کتاب درسی تجوید در نظر گرفته است).فقها به استناد آن‌که عمده مباحث تجویدی در عهد نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مطرح نبوده، و در سده‌های بعدی توسط قراء اختراع شده است، نه عُرف اهل تجوید و قرائت، بلکه عرف عرب‌زبانان را ملاک صحت و مقبولیت قرائت از نظر شرعی دانسته‌اند [۱۲۱]
نیشابوری، غلامرضا، استفتائات قرآنی، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۲۲]
نیشابوری، غلامرضا، استفتائات قرآنی، ج۱، ص۶۶- ۶۸، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۲۳]
نیشابوری، غلامرضا، استفتائات قرآنی، ج۱، ص۷۵، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۲۴]
نیشابوری، غلامرضا، استفتائات قرآنی، ج۱، ص۱۵۲، تهران، ۱۳۷۵ش.
و جواز و وجوب تجویدی در اصطلاح قاریان و مقریان را از وجوب و جواز شرعی نزد فقیهان و مجتهدان متمایز گردانیده‌اند [۱۲۵]
عاملی، محمدجواد، قواعد التجوید، ج۱، ص۱۵۲، ضمن نصوص الدراسة، به کوشش محمدحسین حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
حتی برخی از عرفا، فقها و قراء درباره پرداختنِ فراوان به مُحسِّنات تجویدی و تقیّد افراطی نسبت به رعایت ظرایف تجوید، هشدار داده، و گاهی آن را تلبیس ابلیس و حجاب میان انسان و قرآن تلقی کرده‌اند. [۱۲۸]
خمینی، روح‌الله، آداب الصلوة، ج۱، ص۱۹۵، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۱۲۹]
خمینی، روح‌الله، چهل حدیث، ج۱، ص۴۰۴، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۱۳۰]
ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، ج۱، ص۵۱، بیروت، ۱۹۸۸م.
[۱۳۲]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۱۲-۲۱۳، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۶ - اقسام تجویدتجوید را می‌توان به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرد: ۶.۱ - تجوید نظریدانش تجوید، در واقع، مجموعه‌ای از مقدمات و مبانی نظری برای زیباخوانی قرآن مجید است که به عنوان یک هنر اصیل در حوزه هنر اسلامی از جایگاهی ویژه و والا برخوردار است؛ چنان‌که از دیرباز قاریان، تجوید را حلیة القراءة و حلیة التلاوة و زینة القراءة که (آرایه تلاوت و پیرایه قرائت) خوانده، [۱۳۵]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه.
و بر این امر تصریح کرده‌اند که صرفاً فراگیری قواعد تجوید بدون ریاضت و ممارست برای به کارگیری عملی آن سودمند نمی‌افتد. [۱۳۷]
رعـد، حسن، المنهج القویم فی تلاوة القرآن الکریم، ج۱، ص۲۳، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۳۸]
پورفرزیب، ابراهیم، تجوید جامع، ج۱، ص۳۵، تهران، ۱۳۷۴ش.
بی‌توجهی به این نکته مهم باعث آن گردیده است که در ممالک اسلامی، به ویژه کشور مصر، از یک سوی، به رغم تفاوت و مغایرت روشی و موضوعی علم تجوید با علم الاداء، آن چنان دانش تجوید با هنر خوش‌خوانی قرآن درآمیزد که با آن یکی شناخته شود. [۱۳۹]
بلاشر، رژی، در آستانه قرآن، ج۱، ص۱۸، ترجمه محمود رامیار، تهران، ۱۳۵۹ش.
تجوید نظری مجموعه قواعد و ضوابطی است که دانشمندان مسلمان برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن وضع نموده‌اند، از قبیل بحث مخارج حروف، صفات حروف، تفخیم و ترقیق، ادغام، مدّ و قصر و مانند اینها. محمد مکّی نصر در نهایه القول المفید [۱۴۰]
مکّی نصر، محمد، نهایه المفید فی علم التجوید، ج۱، ص۱۳، لاهور ۱۳۹۱.
می‌گوید: حق حرف به صفاتی گفته می‌شود که در ذات حرف بوده و لازمه آن باشد، یعنی قوام حرف و تلفظ صحیح آن به رعایت این صفات وابسته است، به طوری که این صفات را نمی‌توان از حرف تفکیک نمود، مانند صفت جَهْر، شِدّت، اِستعلا.مستحَقِّ حرف به کیفیت و حالاتِ صوتی گفته می‌شود که در اثر پیوند حروف و ترکیب آنها به وجود می‌آید، مانند تفخیم که ناشی از صفت استعلا، و تکریر و ترقیق که ناشی از صفت اِستِفال (معنای آن در لغت: به پایین میل کردن) است. همچنین ادغام و اخفا و اِقلاب و مدّ و مانند اینها که از مستحقات حروف‌اند. به طورکلی، در تجوید از دو جهت به حروف و صداها توجه می‌شود؛ یکی تلفظ صحیح هر حرف به صورت منفرد با رعایت صفات لازم آن (حق حرف)، و دیگری تلفظ هر حرف با توجه به حرف مجاور آن در ترکیب (مستحق حرف). اگر چه تجوید با قوانین و مهارت‌های عملی قرآن سر و کار دارد و به عبارت دیگر نوعی آواشناسیِ قرآن کریم است، اما گاهی در منابع علم تجوید، مباحث دیگری نیز مطرح می‌گردد که از آن جمله است: علم مرسوم الخط که شامل مباحثی چون مقطوع و موصول، حذف و اثبات و جز اینهاست؛ مباحثی از علم صرف، مانند التقای ساکنین و همزه وصل ؛ و گاه مطالبی از علم وقف و ابتدا که بیشتر با مفاهیم قرآن از لحاظ جمله‌بندی و آغاز و پایان عبارت‌ها و آیات ارتباط دارد، هرچند بحث کیفیت وقفِ آخر کلمات از مباحثی است که دقیقاً با آواشناسی و آواهای قرآنی ارتباط دارد. ۶.۲ - تجوید عملیتجوید که یک مقوله تخصصی است، جزء لاینفک آموزش همگانی قرآن تلقی گردد و تعلیم قرآن را که در صدر اسلام در پرتو حکمت و تدبیر اُسوه حسنه نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاری بس آسان برای همگان و بخشی دلپذیر از زندگانی طبیعی مسلمانان به حساب می‌آمده است، با چالش‌های گوناگون و دشواری‌های فراوان درگیر گرداند. نیز، به جهت معلوم و متمایز نبودن جایگاه تجوید در رده‌بندی علوم اسلامی و انسانی، در مقالات و کتاب‌هایی که به ویژه در عصر حاضر در راستای تعریف و ترویج و تعلیم دانش تجوید نگاشته شده‌اند، نشانه‌های نااستواری و تردید از نظر شناخت مخاطب، شناخت جریان، روش شناسی، کتاب شناسی و غیر آن مشهود است. تجوید عملی، فن و هنر تلاوت قرآن کریم بر اساس تلفظ صحیح حروف و اصوات، با لهجه فصیح عربی است. این بخش مبتنی بر اداء و استماع است. تجوید از فنونی است که باید از طریق تمرین در قاری ملکه شود. [۱۴۱]
مکّی نصر، محمد، نهایه المفید فی علم التجوید، ج۱، ص۱۲، لاهور ۱۳۹۱.
[۱۴۲]
دانی، عثمان بن سعید، التحدید فی الاتقان و التجوید، ج۱، ص۷۰، چاپ غانم قدروی حمد، بغداد ۱۴۰۷/ ۱۹۸۸.
قاری قرآن روش صحیح تلفظ و ادای کلمات قرآن را از استاد ماهر و شیخ خود فرا می‌گیرد، سپس آنچه را فراگرفته است، بر استاد می‌خواند تا وی تصحیح کند و به قاری اجازه قرائت دهد. این سنّت از صدر اسلام رایج گردیده و قرائت الفاظ قرآن در نهایت دقت و امانت نسل به نسل حفظ شده و به ما رسیده است. وجود مدارسِ حفظ و قرائت قرآن با نام‌های گوناگون نیز گواه بر این مطلب است. در باره مُصعَب بن عُمَیر که رسول خدا او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلامی به مدینه فرستاد، آمده است که وی در دارالقرّاء فرود آمد. [۱۴۳]
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیه، تاریخ و تعریف، ج۱، ص۱۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
به گفته ابن جزری، مصعب بن عمیر اولین کسی بود که مُقرِی نامیده شد. بنابراین، تجوید عملی، هنر و فنی است که از طریق مُشافهه حاصل می‌شود و در قاری به صورت ملکه در می‌آید و تفاوت درجه قاریان در این امر کاملاً مشهود است. یکی از مهمترین مسائل در تلاوت قرآن فصاحت است. قاری قرآن هنگامی موفق است که بتواند هریک از حروف و اصوات را مطابق لهجه فصیح عربی ادا کند. در آیین نامه مسابقات جهانی حفظ و قرائت قرآن کریم که در ایران برگزار می‌شود، از مجموع چهل امتیازی که به تجوید تعلق می‌گیرد، چهار امتیاز به فصاحتِ تلاوت اختصاص دارد. [۱۴۵]
سازمان اوقاف و امور خیریه، آئین نامه مسابقات بین المللی حفظ و قرائت و تفسیر قرآن، ج۱، ص۳، تهران ۱۳۷۸ش.
۷ - محتوای کتب تجویددر کتب تجوید، مؤلفان مستقیماً به موضوع صوت‌شناسی ( آواشناسی )، یعنی آوا و حروف و ساختار کلمات در قرائت قرآن، می پردازند و گاهی برای فهم کامل آنها از تصاویر و توضیحاتی استفاده می‌کنند. نخست حروف الفبای عربی همراه با مخارج حروف، یعنی جایگاه تلفظ آنها در دستگاه گفتاری انسان و خصوصیات بیان آنها، بررسی می‌شود. در اطلس اصوات اللغه العربیه تصاویری واقعی از حنجره، حلق، دهان، دندان‌ها و لب‌ها با پرتونگاری تهیه شده است. در نرم افزارهای رایانه‌ای، از جمله نرم افزار آموزش تجوید، این تصاویر به وسیله رایانه بازسازی شده است که محل دقیق تلفظ هر حرف را در هنگام تلفظ آن نشان می‌دهد. ۷.۱ - اقسام صفات حروفدر مبحث صفات حروف، حروف الفبا را بر اساس کیفیت صوتی و خصوصیات هریک، در دو دسته صفات متضاد و غیرمتضاد قرار می‌دهند. ۷.۱.۱ - صفات متضادصفات متضاد شامل ده صفت‌اند که در دو گروه پنج‌تایی قرار دارند. هریک از حروف می‌تواند فقط پنج صفت متضاد را به خود اختصاص دهد. در میان حروف الفبای عربی، ده حرف ف حث ه ش خ ص س ک ت صفت هَمْس دارند و بقیه حروف مجهور هستند. هشت حرف أ (همزه) جد ق ط ب ک ت دارای صفت شدت و بقیه دارای صفت رخوت هستند. البته علمای تجوید، پنج حرف ع م ر ل ن را دارای صفتی بین شدت و رخوت دانسته‌اند. هفت حرف خ غ ق صض ط ظ صفت استعلاء و بقیه صفت اِستفال دارند. چهار حرف ص ض ط ظ صفت اِطباق و بقیه صفت انفتاح دارند. شش حرف ف ر م ن ل ب صفت اِذلاق و بقیه صفت اِصمات دارند. ۷.۱.۲ - صفات غیر متضادجز صفات متضاد، صفات دیگری مطرح است که صفت ضدی برای آنها ذکر نکرده‌اند، از جمله آنهاست: صفت قَلقَله در پنج حرف ق ط ب جد، وقتی که ساکن باشند؛ صفت تکریر در حرف ر؛ صفت صفیر در سه حرف س ص ز؛ صفت تَفَشّی در حرف ش؛ صفت انحراف در دو حرف ل ر؛ صفت استطاله در حرف ض؛ صفت مدّ در الف، واو، و یای مدّی؛ و صفت نَبْر در همزه. ۷.۲ - دیگر عناوین در علم تجویددیگر عناوینی که در علم تجوید مطرح‌اند عبارت‌اند از: تفخیم و ترقیق حرف لام جلاله و حرف راء، ادغام تام و ناقص، ادغام متماثِلَین، ادغام متجانِسَین، ادغام متقاربَین، احکام نون ساکن و تنوین شامل اخفا و اظهار و اِقلاب و ادغام، احکام میم ساکن، مدّ و قصر شامل مدّ طبیعی و مدّ متصل و منفصل و صله و مدّ لازم و مدّ عارض و غیر آن، احکام لام ساکن، احکام های کنایه؛ احکام همزه شامل تحقیق همزه، تسهیل ابدال و حذف، اماله کبری و تقلیل، اشمام، و رَوْم و غیر آن. ۸ - کتب تدوین‌شده در مخارج حروفنخستین اثر موجود که در آن مبحث مخارج حروف مطرح شده، کتاب العین اثر خلیل بن احمد فراهیدی است. برخی در انتساب این کتاب به او تردید دارند. [۱۴۶]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، مخارج الحروف، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۳، یا، اسباب حدوث الحروف، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴ش.
۸.۱ - کتاب سیبویهاندکی بعد سیبویه (متوفی ۱۷۷)، شاگرد خلیل، کتابی در نحو و ادبیات عرب تألیف کرد و در پایان آن مبحثی را به تلفظ حروف و مخارج و صفات آنها اختصاص داد. [۱۴۷]
سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، ج۴، ص۴۳۱ـ۴۸۵، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
پس از وی بیشتر دانشمندان مسلمان، روش او را در تبیین مخارج حروف و صفات آن برگزیدند و گاهی چیزی بر آن افزودند، مثلاً ابن جنّی (متوفی ۳۹۲) در بحث صفات حروف، صفات اِصمات و اِذلاق را به صفات متضاد افزود [۱۴۸]
ابن جنّی، سرّ صناعه الاعراب، ج۱، ص۷۴، ج۱، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴.
[۱۴۹]
ابن منظور، ابراهیم انیس، الاصوات اللّغویه، ص۱۱۰، قاهره ۱۹۷۱.
به عقیده رابینز، [۱۵۰]
رابرت هنری رابینز، تاریخ مختصر زبانشناسی، ج۱، ص۲۱۴، ترجمه علی محمد حق شناس، تهران ۱۳۷۰ش.
زبان‌شناس انگلیسی، سیبویه برای وصف آواشناختی حروف عربی، روش جدید و منحصر به فردی ارائه کرد که بمراتب از علم آواشناسی غربی، چه در دوره سیبویه چه در دوره های پیش از او، کمال یافته‌تر بود.سیبویه و دیگر دانشمندان مسلمان توانستند اندام‌های گفتار و شیوه تولید حروف را به روشی منظم تبیین کنند. ایشان وصف آواها و حروف را از جایگاه پسین ( حنجره و حلق ) شروع و به جایگاه پیشین ( لب‌ها و خیشوم ) ختم نمودند و مختصاتی چون اطباق (نرم‌کامی شده) را که ویژه اصوات مُفَخَّم عربی است، بخوبی شناخته و وصف کردند. همچنین اصوات عربی را به مجهور و مهموس تقسیم کردند، که این تقسیم‌بندی بدون هیچگونه اشتباهی صورت گرفته است. [۱۵۱]
ستوده‌نیا، محمدرضا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، ج۱، ص۱۱، (تهران) ۱۳۷۷ش.
علم تجوید منشعب و برگرفته از علم قرائات است و در کتب قرائات بخش‌هایی بدان اختصاص یافته است. از کتب معروفی که قبل از کتاب سیبویه تألیف شده‌اند، اینهاست : القراءات یحیی بن یَعْمُر (متوفی ۹۰)، القراءات اَبان بن تغلب کوفی (متوفی ۱۴۱)، القراءات مُقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰)، القراءات ابوعَمرو بن علاء (متوفی ۱۵۴)، القراءات حمزه بن حبیب الزیّات (متوفی ۱۵۶)، القراءه محمد بن حسن رواسی کوفی (متوفی ح۱۷۰) و القراءات عبدالحمید بن عبدالمجید اخفش اکبر (متوفی ۱۷۷). [۱۵۲]
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیه، تاریخ و تعریف، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۸.۲ - کتاب السبعه فی القراءاتنخستین کسی که از میان قرائت‌های متعدد، هفت قرائت را برگزید، ابن مجاهد (متوفی ۳۲۴) بود. وی در کتاب معروف السبعه فی القراءات، ضمن بررسی قرائت‌های گوناگون، به بحث در باره قواعد صوتی و تجویدی هر قاری پرداخته است. اهم این قواعد عبارت‌اند از: احکام نون ساکن و تنوین در قراءات سبع، های‌کنایه، احکام همزه منفرد، احکام دو همزه (تسهیل، ابدال، حذف)، مدّ و قصر، فتح و اِماله، اِشمام و رَوْم. ابن جنّی با تألیف کتاب المحتسب فی تبیین وجوه شَواذّ القراءات به توجیه قواعد صوتی و تجویدی قرائات شاذ (غیر از قرائت‌های هفت‌گانه) پرداخت. ۸.۳ - التیسیر فی القراءات السبعابوعَمرو عثمان بن سعید دانی (متوفی ۴۴۴) مهمترین اثر در علم قرائات را تألیف کرد و آن را التیسیر فی القراءات السبع نامید. مباحث این کتاب همان مباحثی است که قبلاً در کتاب السبعه آمده بود. اثر دیگر وی التحدید فی الاتقان و التجوید است. وی سبب تدوین آن را کم توجهی معاصرانش نسبت به تجوید تلاوت و تحقیق قرائتِ قرآن ذکر کرده است. [۱۵۳]
ابن جنّی، سرّ صناعه الاعراب، ج۱، ص۶۸، ج۱، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴.
۸.۴ - قصیده حِرْزالامانیاز قرن چهارم و پنجم به بعد، آثار بسیاری در علم قرائات و تجوید تدوین شد. درخشان‌ترین اثری که تاکنون نیز مورد استفاده استادان و قاریان قرآن در دانشگاه‌ها و مراکز تعلیم قرائت در کشورهای اسلامی خصوصاً مصر و سودان و عربستان و تونس قرار گرفته، قصیده حِرْزالامانی و وجه التهانی سروده ابوالقاسم بن فِیُّره شاطبی (متوفی ۵۹۰)، بر پایه کتاب التیسیر فی القراءات السبع است. با توجه به اهمیت این اثر بیش از سی شرح بر آن نگاشته شده که از آن جمله است: سراج القاری المبتدی و تَذکار المقری المنتهی تألیف ابوالقاسم علی قاصح عذری (متوفی ۸۱۰)، ارشاد المرید الی مقصود القصید اثر علی محمد ضباع استاد مراکز قرائت قرآن در مصر، که در ۱۳۵۷ تألیف شد، الوافی فی شرح الشاطبیه فی القراءات السبع اثر عبدالفتاح عبدالغنی قاضی (متوفی ۱۴۰۳). ۸.۵ - النشر فی القراءات العشراز آثار مهم دیگر در این علم، کتاب النشر فی القراءات العشر تألیف ابن جزری است که اواخر جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به احکام تجوید اختصاص دارد. اثر دیگر وی المنظومه الجزَریه فی التجوید است که در آن احکام تجوید در ۱۰۷ بیت آمده است. یکی از شروح مهم آن، المِنَح الفکریه نوشته علی بن سلطان محمد قاری و دیگری الدقائق المحکمه فی شرح المقدمه نوشته شیخ زکریا انصاری است. کتاب لطائف الاشارات لفنون القراءات تألیف شهاب الدین احمدبن محمد قَسطَلانی (متوفی ۹۲۳)، علاوه بر پرداختن به علوم مختلفِ قرائت قرآن، بحثی ابتکاری در مقایسه حروف دارد که در آثار پیشین کمتر به چشم می‌خورد. صرف نظر از مباحث احکام تجوید، در بیشتر آثاری که در باره مخارج و صفات حروف است، مطالبی آمده که سیبویه در الکتاب آورده است و مؤلفانِ سپسین گاهی در مطالب سیبویه تغییری مختصر داده یا مطالبی بر آن افزوده اند. ۸.۶ - اسباب حُدوث الحروفتنها کسی که در این میان روش جدیدی ارائه کرد، ابن سینا بود. وی رساله خود اسباب حُدوث الحروف را با بحث در باره کیفیت تولید صوت آغاز کرده و سپس کیفیت تولید حروف و مخرج هریک را بیان کرده و در فصلی به تشریح اندام‌های گفتار انسان، از قبیل حنجره و حلق و زبان و دهان، پرداخته است. او نخست به حدوث و تولید حرف توجه کرده و سپس کیفیت استماع حروف را توضیح داده است. در واقع، ابن سینا در آن زمان به اصول تجویدی و آواشناسی تولیدی (مخارج الحروف) و همچنین آواشناسی شنیداری (صفات الحروف) دست یافته بود، هرچند روش علمی و پژوهشی او با دیگران متفاوت است. البته ترتیب مخارج حروف در بیان ابن سینا به ترتیب سیبویه نزدیک، اما با آن متفاوت است. [۱۵۴]
محمدرضا ستوده نیا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، ج۱، ص۱۸، (تهران) ۱۳۷۷ش.
[۱۵۵]
ابن سینا، مخارج الحروف، ج۱، ص۱۰۳، یا، اسباب حدوث الحروف، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴ش.
۹ - تدریس تجوید با روایت حفص از عاصمتجویدی که اکنون در بیشتر کشورهای اسلامی تدریس می‌شود، بر اساس ضوابط روایت حفص از عاصم کوفی است. عاصم یکی از قاریان سبعه بود. وی قرائتش را از ابوعبدالرحمان سُلَمی فراگرفته و سلمی نیز قرائتش را از امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) اخذ نموده بود. البته در برخی بلاد اسلامی، مانند شمال و غرب و میانه افریقا و مصر، روایت وَرْش مصری از نافع مدنی رایج است. برخی احکام تجویدی ورش با حفص متفاوت است، مانند ترقیق راء، تفخیم لامات، نقل حرکت همزه، تقلیل و اماله بَیْن بَیْن. در لیبی، موریتانی و بخشی از تونس و الجزایر روایت قالون، راوی دیگر نافع مدنی، متداول است. در سودان نیز روایت دُوری از ابوعمرو بصری رایج است. [۱۵۶]
ادریس عبدالحمید کلاّ ک، نظرات فی علم التجوید، ج۱، ص۴۷، (بغداد) ۱۹۸۱.
۱۰ - نجوه آموزش امروزی قرائتامروزه در مصر (که الگوی قرائت در جهان اسلام است) لفظ تجوید و مشتقات آن گاهی در معنای قرائت به کار می‌رود که نشان دهنده جنبه آهنگین و تلاوت بسیار زیبای قرآن است. ۱۰.۱ - المصحف المُجَوَّدگاهی بر روی دوره های نوارِ تلاوت قرآن عنوان المصحف المُجَوَّد دیده می‌شود. در مصحف مجوّد، کلمات قرآن با تأنی و وقار خوانده و قواعد تجوید به‌طور کامل رعایت می‌گردد. در این روش، از اَلحان استفاده و نغمات آهنگین با یکدیگر ترکیب می‌شود. قرائت تحقیق استاد محمد عبدالصمد عبدالباسط و استاد شیخ محمود خلیل حُصَری از این نوع است. تلاوت سی جزء قرآن با این روش حدود شصت تا هفتاد ساعت به طول می‌انجامد. ۱۰.۲ - تلاوت المُصْحَفُ المُرَتَّلاگر تلاوت با سرعت بیشتری انجام شود، به آن المُصْحَفُ المُرَتَّل می گویند. تلاوت کامل قرآن با این روش در حدود سی ساعت طول می‌کشد. در ۱۴۱۴، قرآنی در سوریه با عنوان مُصحفُ التَّجوید به چاپ رسید که برخی قواعد تجویدی را با رنگ‌های مختلف نشان می‌دهد. ضبط قرائت قاریان مشهور، یکی از روش‌های یادگیری قرآن با رعایت فن تجوید است. اولین تلاوت مُجوَّدی که ضبط شد، تلاوت استاد شیخ محمد رِفْعَت در مصر بود. یکی از تلاوت‌های این استاد، به عنوان شاه‌کاری هنری و دینی از رادیو بریتانیا پخش گردید. ۱۰.۳ - قاریان برجسته مصریبرخی از قاریان برجسته مصری عصر حاضر عبارت اند: ۱- شیخ محمد عبدالباسط عبدالصمد که به سبب قرائت مُجوَّدش شهرت یافت؛ ۲- شیخ محمودخلیل حصری که به سبب ضبط اولین دوره مصحف مُرَتَّل در رادیو مصر، بسیار مورد تمجید قرار گرفت؛ ۳- محمدصِدّیق مِنشاوی که مصحف مرتّل بسیار زیبا و دلپذیر خود را به جهان اسلام عرضه نمود. [۱۵۷]
لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل: بواعثه و مخططاتُه، ج۱، ص۱۰۸، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
[۱۵۸]
لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل: بواعثه و مخططاتُه، ج۱، ص۱۱۳، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
[۱۵۹]
لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل: بواعثه و مخططاتُه، ج۱، ص۱۱۵، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
۴- شیخ مصطفی اسماعیل (اکبرالقرّاء)؛ ۵- شیخ ابوالعَیْنَیْن شُعَیْشَع؛ ۶- شیخ کامل یوسف بَهتیمی؛ ۷-شیخ عبدالفتاح شعشاعی ؛ ۸-شیخ علی البَنّا؛ ۹- شیخ راغب مصطفی غَلْوَش . ۱۱ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة. (۲) ابن جزری، محمد، التمهید فی علم التجوید، به کوشش غانم قدوری الحمد، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م. (۳) ابن جزری، التمهید فی علم التجوید، چاپ علی حسین بوّاب، ریاض ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۴) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م. (۵) ابن جزری، غایة النهایه فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره. (۶) ابن جزری، محمد، المقدمة الجزریة، همراه الدقائق المحکمة فی شرح المقدمة الجزریه انصاری شافعی، به کوشش نسیب نشاوی، دمشق، ۱۹۸۶م. (۷) ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۸) ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق. (۹) ابوریمة، محمد محمود نجار، هدایة المستفید فی احکام التجوید، بیروت، ۱۹۸۸م. (۱۰) ابوعمرو دانی، عثمان، المکتفی فی الوقف و الابتدا، به کوشش یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۱۱) ابوعمرو دانی، عثمان، التحدید فی الاتقان و التجوید، چاپ غانم قدروی حمد، بغداد ۱۴۰۷/ ۱۹۸۸. (۱۲) احمدنگری، عبدالنبی، دستور العلماء، به کوشش قطب الدین محمود حیدرآبادی، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۳) اسرار، مصطفی، فرهنگ اصطلاحات تجوید، تهران، ۱۳۷۵ش. (۱۴) بستانی، بطرس، محیط المحیط، بیروت، ۱۹۹۳م. (۱۵) بلاشر، رژی، در آستانه قرآن، ترجمه محمود رامیار، تهران، ۱۳۵۹ش. (۱۶) بیگلری، حاج حسن، سرالبیان فی علم القرآن، تهران، انتشارات سنایی. (۱۷) پورفرزیب، ابراهیم، تجوید جامع، تهران، ۱۳۷۴ش. (۱۸) تونی، مصطفی، آلیات النطق عند علماء التجوید، قاهره، ۱۹۹۰م. (۱۹) تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته، ۱۸۶۲م. (۲۰) شمس‌الدین، حاج حسن، روخوانی قرآن و روش تدریس آن، تهران۱۳۶۰ش. (۲۱) حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون. (۲۲) حلّی حازم، سلیمان، اصول التلاوة، نجف، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۲۳) خرمشاهی، بهاء‌الدین، قرآن شناخت، تهران، ۱۳۷۴ش. (۲۴) فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۱۴ق. (۲۵) خمینی، روح‌الله، آداب الصلوة، تهران، ۱۳۷۳ش. (۲۶) خمینی، روح‌الله، چهل حدیث، تهران، ۱۳۷۱ش. (۲۷) خویی، ابوالقاسم، البیان، بیـروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۲۸) رعد، حسن، المنهج القویم فی تلاوة القرآن الکریم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۲۹) روبینز، ر ه، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه علی محمد حق‌شناس، تهران، ۱۳۷۰ش. (۳۰) سپنتا، ساسان، ابن سینا و ابتکارات زبان شناسی، آینده، تهران، ۱۳۵۸ش، شم ۱-۳. (۳۱) ستوده‌نیا، محمدرضا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، تهران، ۱۳۷۷ش. (۳۲) سلطان القراء، محمود، جواهر القرآن فی علوم الفرقان، نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکز. (۳۳) سهیلی، ابوالقاسم، اشاره‌ای به نظریه‌های زبان‌شناختی بوعلی سینا، پژوهشنامه فرهنگستان زبان ایران، تهران، ۱۳۵۷ش، شم ۳. (۳۴) سیبویه، عمرو، الکتاب، بیروت، ۱۹۶۷م. (۳۵) سیبویه، عمرو بن عثمان، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۳۶) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۳۷) شمس، مرادعلی، پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، تهران، ۱۳۸۰ش. (۳۸) شواخ، اسحاق علی، معجم مصنفات القرآن الکریم، ریاض، دارالرفاعی. (۳۹) نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، ۱۹۸۱م. (۴۰) صدیق، حسن خان، ابجد العلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۸م. (۴۱) صغیر، محمدحسین علی، الصوت اللغوی فی القرآن، بیروت، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م. (۴۲) صفار، ابتسام مرهون، معجـم‌الدراسات القرآنیة، موصـل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۴۳) صفاقسی، علی، تنبیه الغافلین، مکتبة‌الثقافة الدینیه، ۱۹۸۶م. (۴۴) ضبّاع، علی‌محمد، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م. (۴۵) ضبّاع، علی‌محمد، شرح الشاطبیة، قاهره، مکتبة محمدعلی صبیح. (۴۶) طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تهران، ۱۳۵۰ش. (۴۷) طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین. (۴۸) طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م. (۴۹) طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. (۵۰) عاملی، محمدجواد، قواعد التجوید، ضمن نصوص الدراسة، به کوشش محمدحسین حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۵۱) عبدالتواب، رمضان، مباحثی در فقه اللغة و زبان شناسی عربی، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، ۱۳۶۷ش. (۵۲) عطیة‌الله، احمد، القاموس الاسلامی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۵۳) علینقیان، حسین، نگاهی به کتاب پژوهشی پیرامون تاریخ علم تجوید، آینه پژوهش، ۱۳۸۲، س ۱۴، شم ۳. (۵۴) فاضل گروسی، عبدالحسین، تجوید استدلالی، به کوشش محمدعلی کوشا، ۱۳۷۴ش. (۵۵) فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۵۶) فیض کاشانی، محمد، المحجة البیضاء، به کوشش، عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۸م. (۵۷) قرآن کریم. (۵۸) قمحاوی، محمدصادق، البرهان فی تجوید القرآن، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵م. (۵۹) کلاک، ادریس عبدالمجید، نظرات فی علم التجوید، بغداد، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۶۰) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۱ش. (۶۱) مبارک، محمد، فقه اللغة و خصائص العربیة، ۱۳۹۵ق. (۶۲) مجموع المتون الکبیر، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۶۳) مرعشلی، یوسف عبدالرحمان و دیگران، تعلیقات بر البرهان، زرکشی، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م. (۶۴) المعجم المفهرس، تهران، ۱۳۷۹ش. (۶۵) ناتل خانلری، پرویز، چند یادداشت، مخارج الحروف ابن سینا، تهران، ۱۳۴۸ش. (۶۶) نصر، محمدمکی، نهایة القول المفید فی علم التجوید، لاهور، ۱۳۹۱ق. (۶۷) نیشابوری، غلامرضا، استفتائات قرآنی، تهران، ۱۳۷۵ش. (۶۸) هندی، علی، کنزالعمال، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت، ۱۴۰۵ش/۱۹۸۵م. (۶۹) یارمحمدی، لطف‌الله، شانزده مقاله در زبانشناسی کاربردی و ترجمه، شیراز، ۱۳۷۲ش. (۷۰) Bakalla، M H، Arabic Linguistics، An Introduction and Bibliography، London ۱۹۸۳. (۷۱) مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی. (۷۲) ابن جنّی، سرّ صناعه الاعراب، ج۱، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴. (۷۳) ابن سینا، مخارج الحروف، یا، اسباب حدوث الحروف، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴ش. (۷۴) ابن منظور، ابراهیم انیس، الاصوات اللّغویه، قاهره ۱۹۷۱. (۷۵) جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. (۷۶) رابرت هنری رابینز، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه علی محمد حق شناس، تهران ۱۳۷۰ش. (۷۷) راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت. (۷۸) سازمان اوقاف و امور خیریه، آئین نامه مسابقات بین المللی حفظ و قرائت و تفسیر قرآن، تهران ۱۳۷۸ش. (۷۹) لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل بواعثه و مخططاتُه، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷. (۸۰) قاری، علی بن سلطان‌محمد، المنح الفکریه، قاهره ۱۳۴۷. (۸۱) زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۷، چاپ عبدالسلام محمدهارون، کویت ۱۳۸۹/ ۱۹۷۰، چاپ افست بیروت. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجوید»، شماره۳۳۰۶. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تجوید»، شماره۵۷۹۴. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|