فلسفه نماز جمعهنماز جمعه یک عبادت بزرگ دست‌جمعی است و اثر عمومی عبادات را که تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می‌باشد در بر دارد به خصوص این که مقدمتاً دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوی و پرهیزگاری است. فهرست مندرجات۱.۱ - ندای اذان ۲ - علت نامیدن روز جمعه ۳ - نخستین نماز جمعه در اسلام ۴ - اولین نماز جمعه پیامبر ۵ - اهمیت نماز جمعه ۶ - فلسفه نماز جمعه ۶.۱ - برکات نمازجمعه ۷ - آداب نماز جمعه ۷.۱ - شرایط خطیب نماز جمعه ۷.۲ - محتوای خطبه‌ها ۷.۳ - حدیثی از امام رضا ۸ - شرایط وجوب نماز جمعه ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - بزرگترین اجتماع هفته«یآ ایّها الّذین آمنوآ اذا نودی للصّلوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون؛ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذکر خدا بشتابید، و خرید و فروش را رها کنید که این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید». آیه مورد بحث به گفتگو پیرامون یکی از مهمترین وظایف اسلامی که در تقویت پایه‌های ایمان تاثیر فوق العاده دارد و از یک نظر هدف اصلی سوره را تشکیل می‌دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احکام آن می‌پردازد. نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده می‌فرماید: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می‌شود به سوی ذکر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید. ۱.۱ - ندای اذان(نودی) از ماده (نداء) به معنی بانگ برآوردن است و در اینجا به معنی اذان است زیرا در اسلام ندایی برای نماز جز اذان نداریم چنانکه در آیه ۵۸ سوره مائده نیز می‌خوانیم: «و اذ نادیتم الی الصلوة اتخذوها هزواً و لعباً ذلک بانهم قوم لا یعقلون؛هنگامی که مردم را به سوی نماز می‌خوانید (و اذان می‌گویید) آن را به مسخره و بازی می‌گیرند این به خاطر آن است که آنها قومی هستند بی‌عقل». به این ترتیب هنگامی که صدای اذان نماز جمعه بلند می‌شود مردم موظفند کسب و کار را رها کرده به سوی نماز که مهمترین یاد خدا است بشتابند. جمله (ذلکم خیر لکم...) اشاره به این است که اقامه نماز جمعه و ترک کسب و کار در این موقع منافع مهمی برای مسلمانان در بر دارد اگر درست پیرامون آن بیندیشند و گرنه خداوند از همگان بی‌نیاز و بر همه مشفق است. ۲ - علت نامیدن روز جمعهاما این که چرا روز (جمعه) را به این نام نامیده‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز برای نماز است و این مساله تاریخچه‌ای دارد که در بحث خواهد آمد. قابل توجه این که در بعضی از روایات اسلامی در مورد نمازهای روزانه آمده است: «اذا اقیمت الصلوة فلا تاتوها و انتم تسعون و اتوها و انتم تمشون و علیکم السکینة؛ هنگامی که نماز (نمازهای یومیه) برپا شود برای شرکت در نماز ندوید و با آرامش گام بردارید». ولی در مورد نماز جمعه آیه فوق می‌گوید: فاسعوا (بشتابید) و این دلیل بر اهمیت فوق‌العاده نماز جمعه است. ۳ - نخستین نماز جمعه در اسلامدر بعضی از روایات اسلامی آمده است که مسلمانان مدینه پیش از آن که پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هجرت کند با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع می‌کنند (روز شنبه) و نصاری نیز روزی برای اجتماع دارند (یکشنبه) خوب است ما هم روزی قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذکر خدا گوئیم و شکر او را به جا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را که در آن زمان (یوم العروبه) نامیده می‌شد، برای این هدف برگزیدند، و به سراغ (اسعد بن زراره) (یکی از بزرگان مدینه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، (روز جمعه) نامیده شد زیرا روز اجتماع مسلمین بود. اسعد دستور داد گوسفندی را ذبح کردند و نهار و شام همگی از همان یک گوسفند بود چرا که تعداد مسلمانان در آن روز بسیار کم بود... و این نخستین جمعه‌ای بود که در اسلام تشکیل شد. ۴ - اولین نماز جمعه پیامبراما اولین جمعه‌ای که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با اصحابش تشکیل دادند هنگامی بود که به مدینه هجرت کرد و وارد مدینه شد و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود حضرت چهار روز در (قبا) ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند سپس روز جمعه به سوی مدینه حرکت کردند (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکی از محله‌های داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محله (بنی سالم) رسیدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند و این اولین جمعه‌ای بود که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در اسلام بجا آوردند. خطبه‌ای هم در این نماز جمعه خواندند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود. ۵ - اهمیت نماز جمعهبهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامی قبل از هر چیز آیات همین سوره است که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور می‌دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوی آن بشتابند و هرگونه کسب وکار و برنامه مزاحم را ترک گویند تا آنجا که اگر در سالی که مردم گرفتار کمبود مواد غذایی هستند کاروانی بیابد و نیازهای آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند. در احادیث اسلامی نیز تاکیدهای فراوانی در این زمینه وارد شده است از جمله: در خطبه‌ای که موافق و مخالف آن را از پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل کرده‌اند آمده: «انّ الله تعالی فرض علیکم الجمعة فمن ترکها فی حیاتی او بعد موتی استخفافاً بها او جحوداً لها فلا جمع الله شمله، و لا بارک له فی امره، الاّ و لا صلوة له، الا و لا زکوة له، الا و لا حجّ له، الا و لا صوم له، الا و لا برّله حتی یتوب؛خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روی استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان می‌کند و به کار او برکت نمی‌دهد، بدانید نماز او قبول نمی‌شود، بدانید زکات او قبول نمی‌شود، بدانید حج او قبول نمی‌شود، بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند!» کسی خدمت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آمد، عرض کرد: یا رسول الله! من بارها آماده حج شده‌ام اما توفیق نصیبم نشده فرمود: «علیک بالجمعة فانّها حجّ المساکین؛ برتو باد به نماز جمعه که حج مستمندان است». (اشاره به این که بسیاری از برکات کنگره عظیم اسلامی حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد). ۶ - فلسفه نماز جمعهنماز جمعه قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دست جمعی است و اثر عمومی عبادات را که تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می‌باشد در بر دارد به خصوص این که مقدمتاً دو خطبه دارد که مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوی و پرهیزگاری است. و اما از نظر اجتماعی و سیاسی یک کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگترین کنگره اسلامی می‌باشد و به همین دلیل در روایتی که قبلاً از پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل کردیم آمده بود که جمعه حج کسانی است که قادر به شرکت در مراسم حج نیستند. در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت می‌دهد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل می‌شود. اجتماعی هفتگی که در مراسم نماز جمعه است. و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یک بار انجام می‌گیرد، نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است به خصوص این که یکی از برنامه‌های خطیب در خطبه نماز جمعه ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشکوه می‌تواند منشاء برکات زیر شود: ۶.۱ - برکات نمازجمعهالف: آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلام و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی. ب: ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمین به گونه‌ای که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند. ج: تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان. د: جلب همکاری برای حل مشکلات عمومی. به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام از یک نماز جمعه جامع الشرایط که دستورهای اسلامی دقیقاً در آن رعایت شود بیم داشته‌اند. و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسی در دست حکومتها بوده است منتها حکومتهای عدل همچون حکومت پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از آن بهترین بهره‌برداری‌ها را به نفع اسلام و حکومتهای جور همانند بنی‌امیه از آن سوء استفاده برای تحکیم پایه‌های قدرت خود می‌کردند. اما با نهایت تاسف این مراسم عبادی ـ سیاسی که می‌تواند مبداء حرکت عظیمی در جوامع اسلامی گردد به خاطر نفوذ حکومتهای فاسد در آن در بعضی کشورهای اسلامی چنان بی‌روح و بی‌رمق شده است که عملاً هیچ اثر مثبتی از آن گرفته نمی‌شود و شکل یک برنامه تشریفاتی به خود گرفته و به راستی این از سرمایه‌های عظیمی است که برای از دست رفتن آن باید گریه کرد. مهمترین نماز جمعه سال نماز جمعه‌ای است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام می‌گیرد که تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند که نماینده واقعی تمام قشرهای مسلمین در کره زمین هستند، سزاوار است که برای تهیه خطبه چنین نماز حساسی عده زیادی از دانشمندان هفته‌ها و ماهها مطالعه کنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخی بر مسلمانان عرضه نمایند و مسلماً می‌توانند به برکت آن آگاهی زیادی به جامعه‌ی اسلامی داده و مشکلات مهمی را حل کنند. ۷ - آداب نماز جمعهنماز جمعه (با وجود شرایط لازم) بر مردان بالغ و سالم که قدرت بر شرکت در نماز را دارند واجب است و بر مسافران و پیرمردان واجب نیست هر چند حضور در نماز جمعه برای مسافر جایز است، همچنین زن‌ها نیز می‌توانند در نماز جمعه شرکت کنند هر چند بر آنها واجب نیست. کمترین عددی که نماز جمعه با آن منعقد می‌شود پنج نفر از مردان است. نماز جمعه دو رکعت است و جای نماز ظهر را می‌گیرد و دو خطبه‌ای که قبل از نماز جمعه خوانده می‌شود در حقیقت به جای دو رکعت دیگر محسوب می‌شود. نماز جمعه همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نیز مستحب است سوره جمعه را در رکعت اول و سوره منافقین را در رکعت دوم قرائت کنند. در نماز جمعه دو قنوت مستحب است یکی قبل از رکوع رکعت اول و دیگر بعد از رکوع رکعت دوم. ۷.۱ - شرایط خطیب نماز جمعهخواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است همان گونه که ایستادن خطیب به هنگام ایراد خطبه نیز واجب می‌باشد، شخصی که خطبه می‌خواند حتماً باید همان امام جمعه باشد. خطیب باید صدای خود را چنان بلند کند که مردم صدای او را بشنوند تا محتوای خطبه به گوش همگان برسد. به هنگام ایراد خطبه باید خاموش بود و به سخنان خطیب گوش داد و رو به روی خطیب نشست. شایسته است خطیب مردی فصیح و بلیغ و آگاه به اوضاع و احوال مسلمین و باخبر از مصالح جامعه اسلامی و شجاع و صریح‌اللهجه و قاطع در اظهار حق باشد. اعمال و رفتار او سبب تاثیر و نفوذ کلامش گردد و زندگی او مردم را به یاد خدا بیندازد. شایسته است پاکیزه‌ترین لباس را بپوشد و خود را خوشبو کند و با وقار و سکینه گام بردارد و هنگامی که بر فراز منبر جای گرفت بر مردم سلام کند و رو به روی آنان بایستد و بر شمشیر یا کمان یا عصا تکیه کند، نخست بر منبر بنشیند تا اذان تمام شود و بعد از فراغت از اذان شروع به خطبه کند. ۷.۲ - محتوای خطبههامحتوای خطبه نخست حمد خدا و درود بر پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است (احتیاط این است که این قسمت به زبان عربی باشد ولی بقیه به زبان مستمعین خوانده می‌شود) سپس مردم را به تقوای الهی توصیه کند و یکی از سوره کوتاه قرآن را بخواند و این امر را در هر دو خطبه رعایت کند و در خطبه دوم بعد از درود بر پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دعا بر ائمه مسلمین کند و برای مؤمنین و مؤمنات استغفار نماید. و شایسته است در ضمن خطبه مسائل مهمی که با دین و دنیای مسلمین ارتباط دارد مطرح کند و آنچه مورد نیاز مسلمین در داخل و خارج کشورهای اسلامی و در داخل و خارج آن منطقه می‌باشد مورد بحث قرار دهد و مسائل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و دینی را با در نظر گرفتن اولویتها مطرح نماید، به مردم آگاهی بخشد و آنها را از توطئه‌های دشمنان باخبر بسازد، برنامه‌های کوتاه مدت و دراز مدت برای حفظ جامعه اسلامی و خنثی کردن نقشه‌های مخالفان به آنها گوشزد کند. خلاصه، خطیب باید بسیار هوشیار و بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل اسلامی باشد و از موقعیت این مراسم بزرگ حداکثر استفاده را برای پیشبرد اهداف اسلام و مسلمین بنماید. (البته در خصوصیات و جزئیات احکام نماز جمعه و خطبه‌ها اختلافات جزئی در فتاوای فقهاء می‌باشد و آنچه در بالا ذکر شد عصاره‌ای از فتاوای مختلف است) ۷.۳ - حدیثی از امام رضادر حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «انّما جعلتِ الخطبة یوم الجمعة لانَّ الجمعة مشهدُ عامِ، فاراد ان یکون للامیر سببٌ الی موعظتهم، و ترغیبهم فی الطّاعة، و ترهیبهم من المعصیة و توقیفهم علی ما اراد من مصلحة دینهم و دنیاهم، و یخبرهم بما ورد علیهم من الافاق من الاهوال الّتی لهم فیها المضرّة و المنفعة... و انّما جعلت خطبتین لیکون واحدةٌ للثّناءِ علیَ الله و التّمجید و التّقدیس لله عزّوجلّ و الاخری للحوائج و الاعذار و الانذار و الدُّعاءِ و لما یرید ان یعلّمهم من امرهِ و نهیه ما فیه الصّلاح و الفساد؛ خطبه، برای این در روز جمعه تشریع شده است که نماز جمعه یک برنامه عمومی است، خداوند می‌خواهد به امیر مسلمین امکان دهد تا مردم را موعظه کند، به اطاعت ترغیب نماید و از معصیت الهی بترساند و از آنچه مصلحت دین و دنیایشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمی که از نقاط مختلف به او می‌رسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند... و دو خطبه قرار داده شده تا در یکی حمد و ثنا و تمجید و تقدیس الهی کنند و در دیگری نیازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند و اوامر و نواهی و دستوراتی که به اصلاح و فساد جامعه اسلامی مرتبط است به آنها اعلام دارند». ۸ - شرایط وجوب نماز جمعهدر این که امام جمعه مانند هر امام جماعت دیگر باید عادل باشد تردیدی نیست ولی سخن در این است که شرایطی افزون بر این دارد یا نه؟ جمعی معتقدند این نماز از وظایف امام معصوم (علیه‌السّلام) یا نماینده خاص او است و به تعبیر دیگر مربوط به زمان حضور امام معصوم (علیه‌السّلام) است. در حالی که بسیاری از محققین معتقدند که این شرط وجوب عینی نماز جمعه است، ولی برای وجوب تخییری این شرط لازم نیست و در زمان غیبت نیز می‌توان نماز جمعه را برپا داشت و جانشین نماز ظهر می‌شود و حق همین است، بلکه هرگاه حکومت اسلامی با شرایط آن از طرف نایب عام امام (علیه‌السّلام) تشکیل گردد احتیاط این است که امام جمعه منصوب از طرف او باشد و مسلمانان در نماز جمعه شرکت کنند. در این زمینه و در مسائل دیگر مربوط به نماز جمعه سخن بسیار است و باید آنها را در کتب فقه و حدیث جستجو کرد. ۹ - پانویس۱۰ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فلسفه نماز جمعه»، تاریخ بازیابی۹۵/۱۰/۴. |