عثمان بن محمد جوزجانیجوزجانی، ابوعمرو عثمان بن سراج‌الدین محمد، مشهور به منهاج سراج، قاضی ، شاعر و مورخ ایرانی دربار غوریان و سلاطین هند در سده هفتم و مؤلف کتاب طبقات ناصری است. ۱ - تولداز تاریخ تولد و زادگاه او اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی از مطالب کتابش دانسته می‌شود که وی در ۵۸۹ به دنیا آمده است. [۱]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۳۹، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲ - محل زندگیبرخی از مورخان مولد او را لاهور و برخی دیگر فیروزکوه (پایتخت غوریان) می‌دانند. [۲]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۴۱، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳ - اهل علم و سیاستجوزجانی از خاندانی اهل علم و سیاست بود که اصالتاً از مردم جوزجان بودند و در دربار غزنویان و غوریان مناصب مهمی داشتند. ۴ - والدینپدر وی، سراج‌الدین محمد بن عثمان ، فقیه و قاضی دربار غوریان بود. جوزجانی از سوی مادر نیز متعلق به دودمانهای معروف و وابسته به غوریان بود. [۳]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۲۴ـ۲۲۶، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۳۸، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، ج۱، ص۴۸۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵ - دوران کودکیدوره کودکی جوزجانی در حرم ماه‌ملک ، دختر سلطان غیاث‌الدین محمد سام (حکومت: ۵۵۸ـ ۵۹۹)، گذشت. او تا ۲۲ سالگی (۶۱۱) در فیروزکوه بود و در همان‌جا به تحصیل پرداخت. [۶]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۴۲ـ۲۴۳، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
زندگی جوزجانی پس از انقراض غوریان مبهم است. به نظر می‌رسد او در این سال‌ها در خدمت حاکمان محلی بوده و سفرهایی (۶۲۱ـ۶۲۳) نیز از جانب آنان به نیمروز و [قهستان|قُهستان]] کرده است. [۷]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۲۸۵، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۸]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۱۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۹]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۱۲۲ـ۱۲۳، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶ - منصبجوزجانی در ۶۲۴ پس از هجوم مغولها به هند نزد ناصرالدین قُباچه ، از سلاطین مملوک غوری که در سند و مُلتان و اُچ حکومت می‌کرد، رفت. ناصرالدین قباچه نیز اداره امور مدرسه فیروزی اُچ و قضاوت لشکر را به او سپرد. [۱۰]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۲۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۱]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، ج۱، ص۴۸۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
در جمادی‌الاخره ۶۲۵ که سلطان شمس الدین الئتمش|شمس الدین اِلْتُتْمِش اچ را فتح کرد، جوزجانی مورد توجه وی قرار گرفت و همراه او به دهلی رفت. [۱۲]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۴۷ـ ۴۴۸، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
در ۶۳۰ جوزجانی عهده‌دار قضاوت و امور شرعی هند شد و در گوالیار اقامت گزید. [۱۳]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۴۸ـ ۴۴۹، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۴]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۴۸ـ۲۵۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
پس از درگذشت التتمش در ۶۳۳، اوضاع هند آشفته شد اما وقتی سلطنت ، در ۶۳۴، به دختر التتمش، سلطان رضیه رسید. جوزجانی تدریس و اداره مدرسه ناصریه دهلی را برعهده گرفت و بار دیگر قاضی گوالیار شد. [۱۵]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۴۹ـ۴۵۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۶]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۵۶ـ۴۵۷، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۶۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۲۱۴، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
جوزجانی در جمادی‌الاولی ۶۳۹ در دوره حکومت معزالدین بهرام‌شاه قاضی کل هند شد [۱۹]
عثمان بن محمد جوزجانی، ج۱، ص۴۶۶، طبقات ناصری، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۰]
عثمان بن محمد جوزجانی، ج۱، ص۴۶۲ـ۴۶۳ طبقات ناصری، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
و پس از کشته شدن بهرام‌شاه، که سلطان علاءالدین مسعود شاه (حکومت: ۶۳۹ـ۶۴۴) به سلطنت رسید، جوزجانی نیز ناگزیر از منصب قضا کناره‌گیری کرد و در ذیحجه ۶۴۰ به لَکهنو رفت.در ۶۴۳ به همراه طغان‌خان، حاکم لکهنو، به دهلی رفت [۲۱]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۶۷ـ۴۷۰، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۲]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۱۶، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
و به در بار علاءالدین مسعود راه یافت و با حمایت غیاث‌الدین الغ‌خان بَلبَن، مسئولیت مدرسه ناصریه و منصب قضا در گوالیار به او سپرده شد و در همان سال همراه سلطان مسعود در جنگ با مغولان شرکت کرد. [۲۳]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۷۰ـ ۴۷۱، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
در ۶۴۹، در زمان سلطان ناصرالدین محمودشاه، جوزجانی قاضی‌القضات دهلی شد [۲۴]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۸۵، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
و تا ۶۵۱ بر این منصب بود ولی در آن سال، به دلیل اختلاف و بدبینی سلطان به بلبن، برکنار شد. [۲۵]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۸۷، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
در ربیع‌الاول ۶۵۲ صدرالملک نجم‌الدین ابوبکر به وزارت سلطان ناصرالدین محمود رسید و با حمایت وی، سلطان به جوزجانی لقب صدر جهان داد و به توصیه بلبن، که باز نزد سلطان تقرب یافته بود، قاضی‌القضات هند شد. [۲۶]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۴۸۸ـ۴۸۹، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۷]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۶۶، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۸]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۶۸ـ۶۹، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۷ - تبحر در شعرجوزجانی، افزون بر تاریخ‌نگاری، به فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود. او منظومه ناصری‌نامه را در مدح سلطان ناصرالدین محمود شاه سرود که اکنون در دست نیست. [۲۹]
ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۷۶ـ ۱۱۷۸، تهران ۱۳۷۸ ش.
جوزجانی همچنین به طریقت چشتیه، ارادت داشت. [۳۰]
عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۸۰، چاپ محمد عبدالاحد، چاپ سنگی دهلی ۱۳۳۲.
[۳۱]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۶۴ـ ۲۶۵، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
از زندگی او پس از ۶۵۸، یعنی پایان تألیف طبقات ناصری، اطلاعی در دست نیست. ۸ - آثار۸.۱ - طبقات ناصریشهرت جوزجانی بیشتر به سبب کتاب طبقات ناصری اوست. وی این اثر را در ۶۵۳ به نام ناصرالدین محمود آغاز کرد و در ۶۵۸ به پایان رساند. [۳۲]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص ۷ـ ۸، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۳]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، ص۲۲۱، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
این کتاب تاریخ عمومی، شامل ۲۳ «طبقه» است که بخشهای مهم آن، تاریخ غزنویان، غوریان، خوارزمشاهیان و سلاطین هند است، ضمن اینکه تاریخ حمله مغولان به ماوراءالنهر و هند (قسمت آخر) اختصاصاً در باره استیلای مغول ، از ابتدای خروج تاتار تا فتح بغداد ، نوشته شده که بر اساس مشاهدات مؤلف است و اطلاعات تاریخی با ارزشی دارد. طبقات ناصری مأخذ تاریخ‌نگاران دوره‌های بعد بوده است. سیفی هروی در تاریخ هرات، [۳۴]
سیف بن محمدسیفی هروی، تاریخ‌نامه هراه، ج۱، ص۷۰ـ۷۳، چاپ محمد زبیر صدیقی، کلکته ۱۳۶۲/۱۹۴۳، چاپ افست تهران۱۳۵۲ش.
محمد قاسم فرشته در تاریخ فرشته [۳۵]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۶۴ـ ۶۵، یا گلشن ابراهیمی، چاپ سنگی لکهنو ۱۲۸۱.
و خواجه نظام‌الدین هروی در طبقات اکبری از این کتاب اقتباس و نقل کرده‌اند. [۳۶]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۲، تعلیقات حبیبی، ص۲۶۳ ـ ۲۶۴، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
ضیاءالدین برنی نیز کتاب خود، تاریخ فیروزشاهی ، را در تکمیل طبقات ناصری نوشته است. [۳۷]
ضیاءالدین برنی، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، حصه ۱، چاپ شیخ عبدالرشید، علیگره ۱۹۵۷.
نخستین‌بار شش طبقه از کتاب طبقات ناصری در ۱۲۸۱/۱۸۶۴ به کوشش ویلیام نسو لیز و خادم حسین] و عبدالحی حبیبی در کلکته منتشر شد. متن کامل کتاب را عبدالحی حبیبی با تعلیقات مفصّلی در باره شرح‌حال مؤلف در دو جلد (جلد اول در کابل ۱۳۲۸ ش و جلد دوم در لاهور ۱۳۳۲ ش) به چاپ رساند. همچنین سرهنگ راورتی در ۱۸۸۱ طبقات ناصری را در دو جلد به انگلیسی ترجمه و در لندن چاپ کرد و در ۱۸۹۷ فهرستهای آن منتشر شد. [۳۸]
خانبابا مشار، ج۳، ستون ۳۴۴۴ـ ۳۴۴۵، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
[۳۹]
ایرج افشار، «(درباره) طبقات ناصری»، ج۱، ص۳۹۳، فرهنگ ایران زمین، ج۲ (۱۳۳۳ ش).
[۴۰]
نبی بخش بلوص، ج۱، ص۱۲۸، کتابهای بزرگ تمدّن اسلامی، ترجمه زهرا آقا محمد شیرازی، تهران ۱۳۸۳ ش.
[۴۱]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ج۱، ص۳۸، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۴۲]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ج۱، ص۱۱۰، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸.۲ - تاریخ جهانگشایجوینیطبقات ناصری هم زمان با تاریخ جهانگشایجوینی نوشته شده است. [۴۳]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، ج۱، ص۴۸۴ـ ۴۸۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۴]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ج۱، ص۳۸، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۴۵]
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۴۶]
عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۱۱۳، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.
جوزجانی در تألیف اثرش از منابع معتبری چون تاریخ بیهقی [۴۷]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۲۴۷، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
و تاریخ یمینی [۴۸]
عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، ج۱، ص۲۱۸، یا تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
نیز بهره برده است.۸.۳ - کتاب نثریکتاب نثری روان و استوار دارد و یکی از آثار ارزشمند زبان فارسی است. [۴۹]
عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، ج۱، ص۴۸۴، تهران ۱۳۶۴ ش.
نفیسی [۵۰]
سعید نفیسی، «ادبیات در هندوستان «، ج۱، ص۶۱۰، ارمغان، سال ۱۰، ش ۱۰ (دی ۱۳۰۸).
تاریخ جوزجانی را همتراز بیهقی، البته در قرن بعد، خوانده است.۹ - فهرست منابع(۱) ایرج افشار، «(درباره) طبقات ناصری»، فرهنگ ایران زمین، ج۲ (۱۳۳۳ ش). (۲) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران ۱۳۶۴ ش. (۳) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان‌نامه: ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۶ ش. (۴) ضیاءالدین برنی، تاریخ فیروزشاهی، حصه ۱، چاپ شیخ عبدالرشید، علیگره ۱۹۵۷. (۵) نبی بخش بلوص، کتابهای بزرگ تمدّن اسلامی، ترجمه زهرا آقا محمد شیرازی، تهران ۱۳۸۳ ش. (۶) عثمان بن محمد جوزجانی، طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۷) سیف بن محمدسیفی هروی، تاریخ‌نامه هراه، چاپ محمد زبیر صدیقی، کلکته ۱۳۶۲/۱۹۴۳، چاپ افست تهران۱۳۵۲ش. (۸) ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، تهران ۱۳۷۸ ش. (۹) عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، چاپ محمد عبدالاحد، چاپ سنگی دهلی ۱۳۳۲. (۱۰) عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۱۱) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا، گلشن ابراهیمی، چاپ سنگی لکهنو ۱۲۸۱. (۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۱۳) سعید نفیسی، «ادبیات در هندوستان »، ارمغان، سال ۱۰، ش ۱۰ (دی ۱۳۰۸). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عثمان بن محمد جوزجانی»، شماره۵۲۰۱. |