عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلیابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد جَمّاعیلی، ملقب به تقی الدین، حافظ حدیث و رجال شناس حنبلی سده ششم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - اشتهار ۳ - هجرت به دمشق ۴ - سفرهای علمی ۵ - مسلک فقهی ۶ - حفظ احادیث ۷ - کسانیکه از او نقل کرده اند ۸ - پایبندی به ظواهر سنت ۸.۱ - جدیت در نهی از منکر ۹ - عاقبت بی پروایی در نقد ۹.۱ - نقد آثار شافعی ۹.۲ - نقد آثار حنفی ۹.۳ - عقیده به خلق قرآن ۹.۴ - تبعید از دمشق ۱۰ - وفات و محل دفن ۱۱ - آثار ۱۱.۱ - الکمال فی اسماء الرجال ۱۱.۲ - الاحکام الکبری ۱۱.۲.۱ - چاپ الاحکام الکبری ۱۱.۲.۲ - شروح الاحکام الکبری ۱۱.۳ - الدرّة المضیئه فی السیرة النبویة ۱۱.۴ - سایر آثار ۱۲ - منبع تفصیلی زندگینامه ۱۳ - فهرست‌منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - تولداو در ۵۴۱ در روستای جمّاعیل نابلس متولد شد. [۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۴، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲]
سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج ۸، قسم ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۳]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۸ سال تولد او را ۵۴۴ ذکر کرده است، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲ - اشتهاروی به مَقدِسی شهرت یافته، زیرا نابلس از توابع بیت المقدس بوده است. [۴]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «جمّاعیل».
۳ - هجرت به دمشقدر کودکی همراه خانواده اش به دمشق مهاجرت کرد [۵]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۴، ص۳۱۳، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۸۴.
[۶]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، ذیل «عبدالغنی بن عبدالواحد الجمّاعیلی»، ۱۹۸۴.
و از استادان آنجا، از جمله از «ابوالمکارم بن هِلال»، بهره برد.۴ - سفرهای علمیدر ۵۶۰ یا ۵۶۱ به همراه پسردایی خود، «موفق الدین بن قدامه»، برای کسب دانش به بغداد رفت. [۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۵، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۸]
ابن دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۱۲۶، در خطیب بغدادی.
آن دو پس از چهار سال به دمشق بازگشتند. [۹]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۸، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
جمّاعیلی برای فراگرفتن حدیث به سرزمین های بسیاری سفر کرد، از جمله به مصر ، اسکندریه ، الجزیره ، اصفهان ، همدان و موصل رفت [۱۰]
ابن دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۲۱، ص۱۲۶، در خطیب بغدادی.
[۱۱]
سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۲۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
و از دانش کسانی چون «ابوطاهر سِلَفی» (متوفی ۵۷۶)، «ابوموسی مَدْینی» (متوفی ۵۸۱)، «ابوالفضل طوسی» (متوفی ۵۶۸)، «ابوسعید صائغ» و «عبداللّه بن بَرّی» بهره مند شد. [۱۲]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۸ـ۱۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۳]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۵، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۵ - مسلک فقهیوی در فقه پیرو « احمدبن حنبل » بود [۱۴]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در ایجاد مرکز علمی ـ فقهی حنبلی در « صالحیه »، محله ای در دمشق، سهم عمده ای داشت و از ارکان علمی این مرکز به شمار می‌رفت. [۱۵]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، ذیل «عبدالغنی بن عبدالواحد الجمّاعیلی»، ۱۹۸۴.
۶ - حفظ احادیثحافظه و تبحر او را در حدیث ستوده اند. خود وی تعداد احادیثی را که از حفظ داشت بیش از صد هزار بر شمرده است. [۱۶]
محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۳۷۵، حیدرآباد دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
[۱۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۸ـ۴۴۹، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
او را امیرالمومنین در حدیث [۱۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۸، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۱۹]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص.
[۲۰]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۴، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
و از جمله حافظان موثق حدیث دانسته‌اند که به تمام مراتب و جنبه های گوناگون حدیث مانند صحیح و ضعیف ، ناسخ و منسوخ ، غریب و مشکل ، و ضبط اسماء راویان و معرفت بر احوال آنان کاملاً واقف بود. [۲۱]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۵، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
[۲۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۹، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
وی مجالس حدیث بسیاری در بغداد و دمشق و مصر داشت. [۲۳]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۴]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۶، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
۷ - کسانیکه از او نقل کرده اندعده بسیاری از او حدیث نقل کرده اند، مانند فرزندانش ، «محمد و عبداللّه و عبدالرحمان»، [۲۵]
عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس و السابع، ج۱، ص۹۹، المعروف بالذیل علی الروضتین، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری و عزت عطار حسینی، بیروت ۱۹۷۴.
[۲۶]
عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس و السابع، ج۱، ص۱۷۶، المعروف بالذیل علی الروضتین، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری و عزت عطار حسینی، بیروت ۱۹۷۴.
[۲۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۶۸، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
و نیز « موفق الدین ابن قدامه »، «ضیاءالدین مَقدِسی»، «شیخ محمد یونِینی فقیه»، و « عبد العزیز قَلانِسی ». [۲۸]
محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۳۷۳، حیدرآباد دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
[۲۹]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۶، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۸ - پایبندی به ظواهر سنتجمّاعیلی متعبد و پایبند به ظواهر سنّت بود و مخفیانه به فقیران کمک می‌کرد. از او به پارسایی و زهد و امر به معروف و نهی از منکر یاد کرده اند. [۳۰]
سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۲۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۳۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۵۵، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۸.۱ - جدیت در نهی از منکراز خصوصیات او صراحت و بی پروایی اش در بر خورد با چیزهایی بود که آن‌ها را منکر می‌دانست، به طوری که بارها آلات غنا را شکست [۳۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۵۴ـ۴۵۵، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳۳]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۶، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
و در این باره حتی گزارشی از مواجهه صریح او با حکمران دولت ایوبی ، «ملک عادل اول» (متوفی ۶۱۵)، نقل شده است. [۳۴]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۷، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
۹ - عاقبت بی پروایی در نقد۹.۱ - نقد آثار شافعیوی در اصفهان بر «معرفة الصحابه ابونُعَیم اصفهانی» (متوفی ۴۳۰) اشکالاتی وارد کرد. این کار خشم خاندان خجندی (از خاندان های بزرگ شافعی مذهب اصفهان) را بر انگیخت، به طوری که قصد هلاک او را کردند، از این رو جمّاعیلی از اصفهان گریخت. [۳۵]
سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۲۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۳۶]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۵۸ـ۴۵۹، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۹.۲ - نقد آثار حنفیدر موصل نیز به جُرم مطالعه کتاب «الضعفاء عُقیلی»، که در آن نقدهایی بر ابوحنیفه وجود داشت، به زندان افتاد. [۳۷]
سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۲۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۳۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۵۹، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۹.۳ - عقیده به خلق قرآنبر اساس گزارش های تاریخی، [۳۹]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۵۹ـ۴۶۱، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۰]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
در دمشق نیز شافعیان به عقیده او در باره تجسیم و خلق قرآن ایراد گرفتند و در نهایت او را به گمراه کردن مردم متهم کردند و از او به والی شهر شکایت بردند.۹.۴ - تبعید از دمشقسرانجام، جلسه ای برای بررسی عقاید وی تشکیل شد که جمّاعیلی در آن، ضمن توضیح و توجیه اندیشه های خود، بر عقایدش پافشاری کرد و از این رو، حاکم دمشق دستور تبعید او را داد. جمّاعیلی ابتدا از دمشق به بعلبکِ لبنان و پس از مدتی به مصر رفت و تا زمان مرگ در مصر بود. [۴۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۶۳، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۱۰ - وفات و محل دفناو در ۲۴ ربیع الاول ۶۰۰ درگذشت [۴۲]
ابن نقطه، التّقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، ج۱، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و در قَرافه، ناحیه ای در فسطاط مصر، [۴۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «قرافه».
کنار قبر «ابوعمروبن مَرزوق»، محدّث بصری (متوفی ۲۲۴)، به خاک سپرده شد. [۴۴]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۳۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۱۱ - آثارآثار موجود جمّاعیلی را بیش از چهل عنوان دانسته اند. [۴۵]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۶ـ ۴۴۸، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۶]
الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، ذیل «عبدالغنی بن عبدالواحد الجمّاعیلی»، ۱۹۸۴.
۱۱.۱ - الکمال فی اسماء الرجال«الکمال فی اسماء الرجال» او اولین اثری است که در آن نام راویان کتب صحاح سته ، از صحابه و تابعین و پیروان آن‌ها گرفته تا شیوخ روایی صاحبان این صحاح، گردآوری شده است. [۴۷]
یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱، مقدمه معروف، ص۳۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
حافظ مِزّی (متوفی ۷۴۲) «تهذیب الکمال» را در تهذیب و اصلاح و تکمیل این کتاب نوشته است. [۴۸]
یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱، ص۱۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱۱.۲ - الاحکام الکبریکتاب دیگر جمّاعیلی « الاحکام الکبری » است که خود آن را با عنوان «عمدة الاحکام» تلخیص کرده است. [۴۹]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
حنبلی [۵۰]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
از این کتاب با نام «العمدة فی الاحکام مما اتّفق علیه البخاری و مُسلم» یاد کرده که در دو جزء است.۱۱.۲.۱ - چاپ الاحکام الکبریعمدة الاحکام اولین بار به همراه «الاربعون» از « یحیی بن شرف نَوَوی » در ۱۳۱۳/۱۸۹۵ در دهلی به چاپ رسید. [۵۱]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
چاپ دیگر آن با تحقیق «احمد محمد شاکر» در ۱۴۱۱ در بیروت صورت گرفته است.بر این کتاب شرح های فراوانی نوشته شده است. [۵۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۶۴ـ ۱۱۶۵.
[۵۳]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵ـ ۶۰۷، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۱.۲.۲ - شروح الاحکام الکبریاز شروح این کتاب، «احکام الاحکام شرح عمدة الاحکام» (قاهره ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳) و «المنتقی من احکام الاحکام شرح عمدة الاحکام»، هر دو از «تقی الدین ابن دقیق العید» (متوفی ۷۰۲)، «النکت علی العمدة فی الاحکام» از « بدرالدین زرکشی » (متوفی ۷۹۴) و «عُدة الاحکام فی شرح عمدة الاحکام» از «مجدالدین فیروزآبادی» (متوفی ۸۱۷) است. [۵۴]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۱۶۵.
[۵۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفهج ۱، ستون ۵۸۹، این کتاب را از خود جمّاعیلی دانسته است.
۱۱.۳ - الدرّة المضیئه فی السیرة النبویةاثر دیگر او «الدرّة المضیئه فی السیرة النبویة» است که «عبدالکریم بن عبدالنور»، معروف به « قطب الدین حلبی » (متوفی ۷۳۵)، «المَوْرِدُ العَذبُ الهَنی» را در شرح آن نگاشته است. [۵۶]
محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۹۶۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۱.۴ - سایر آثاربرخی دیگر از آثار او عبارت‌اند از: • «المصباح فی عیون الاحادیث الصحاح»، مشتمل بر احادیث صحیحین در ۴۸ جزء [۵۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۷، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۵۸]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
• «تبیینُ الاصابة لِاوهام حَصَلَتْ لابی نعیم فی معرفة الصحابة» [۵۹]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۸، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
• «اخبار الحسن البصری» [۶۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربی محمود فهمی حجازی، ج۱، جزء ۴، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۱]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
• «محنة الامام احمدبن حنبل الشیبانی» [۶۲]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۵۹، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
[۶۳]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
• «النصیحة فی الادعیة الصحیحة» [۶۴]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
[۶۵]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
• «اعتقاد الشافعی»، [۶۶]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۴۷، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
که برخی با «عنوان الاعتقاد» یا «عقیده» از آن یاد کرده اند. [۶۷]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۹، ص۳۱.
[۶۸]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۲، ص۶۰۵، ذیل «جماعیلی»، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۲ - منبع تفصیلی زندگینامه«خالد مرغوب محمدامین الهندی» در کتابی با عنوان «الحافظ عبدالغنی المقدسی محدثاً» (مکه المکرمه، دبی ۱۴۲۵) به تفصیل به زندگی، آثار و آرای جمّاعیلی پرداخته است. ۱۳ - فهرست‌منابع(۱) ابن دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، در خطیب بغدادی. (۲) ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۳) ابن نقطه، التّقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۴) عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس و السابع، المعروف بالذیل علی الروضتین، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری و عزت عطار حسینی، بیروت ۱۹۷۴. (۵) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه. (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۷) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷. (۸) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۹) محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۸۴. (۱۰) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت. (۱۱) سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱. (۱۲) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربی محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۳) صفدی، الوافی بالوفیات. (۱۴) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۵) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۶) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۷) الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، ۱۹۸۴. (۱۸) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۱۹) کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲؛ ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالغنی بن عبدالواحد جماعیلی»، شماره۴۸۱۷. lightp style=RTLبر اساس گزارش های تاریخی، |