سیدمحمدتقی حکیمحکیم، سیدمحمدتقی، از عالمان معاصر خاندان طباطبایی حکیم و از استادان حوزه علمیه نجف است. ۱ - تولدوی در ۱۳۴۱/ ۱۳۰۱ش در نجف به دنیا آمد. ۲ - پدرپدرش سیدمحمد سعید بن سیدحسین بن سیدمهدی بن سیدمصطفی بن سیدمحمدعلی بن سیدابراهیم (جد اعلای سیدمحسین حکیم) عالم دین و مدرّس فقه و اصول بود که در ۱۳۹۵/ ۱۳۵۴ش در نجف درگذشت. از او آثاری به شکل حاشیه بر کتابهای فقهی و اصولی برجای‌مانده است. [۱]
محمد حرزالدین، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۹۵، قم ۱۴۰۵.
[۲]
محمدهادی امینی، معجم رجال‌الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۴، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۳]
محمدهادی امینی، معجم رجال‌الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۳ - تحصیلاتسیدمحمدتقی علوم منطق ، بلاغت و فقه و اصول را نزد پدر و برادر خود، سیدمحمدحسین ، شیخ علی ثامر، سید یوسف حکیم و سید محمدعلی حکیم خواند. فلسفه و تاریخ را نزد شیخ محمدرضا مظفّر آموخت و دروس عالی فقه و اصول را نزد سیدمحسن حکیم، شیخ حسین حلّی، سیدابوالقاسم خویی و سیدحسن بجنوردی گذراند. [۴]
محمد تقی حکیم، مقدمه، صیوـ یز، الاصول العامة للفقه المقارن، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، ، ص۱۴ـ۱۵، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
۴ - رئیس دانشکده فقهمحمدتقی حکیم عضو «جمعیة مُنْتدی النشر» بود و پس از وفات شیخ محمدرضا مظفّر، نخستین رئیس دانشکده فقه نجف (کلیةالفقه، تأسیس در ۱۳۷۶/۱۳۳۵ش)، جانشین او شد و علاوه بر آن فقه مقارَن، اصول فقه و تاریخ را در آن‌جا تدریس می‌کرد. [۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی‌القرن الرابع عشر، ج۱، ص۲۵۷، مشهد ۱۴۰۴.
[۷]
علی بَهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالم‌ها و حرکت‌ها الاصلاحیة، ج۱، ص۳۷۴، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه/ ۱۹۲۰ـ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۸]
علی بَهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالم‌ها و حرکت‌ها الاصلاحیة، ج۱، ص۳۸۴، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه/ ۱۹۲۰ـ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۹]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۱۷ـ۱۸، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
او که در توسعه این دانشکده سهم مهمی داشت از استادان دانشگاه بغداد برای تدریس تاریخ، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در دانشکده فقه دعوت کرد و خود نیز از ۱۹۶۴/۱۳۴۳ش در دانشگاه بغداد به تدریس اصول فقهِ مقارَن پرداخت و هم‌زمان مقالات زیادی را در نشریاتی چون نجف و الایمان به چاپ رساند. [۱۰]
محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، مقدمه، صیح، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۱]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۱۸ـ۲۲، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
۵ - عضویت در مجامع علمیسیدمحمدتقی در بسیاری از مجامع علمی عراق و دیگر کشورهای عربی عضویت داشت؛ در همایشهای علمی متعددی در کشورهای دیگر حضور یافت و سخنرانی کرد؛ با عالمان دانشگاه الازهر ارتباط نزدیک داشت، بار‌ها با آنان ملاقات کرد و گزارش این دیدار‌ها را در مقالاتی با عنوان «احادیثُ من القاهرة» در مجله الایمان به چاپ می‌رساند. ۶ - رساله دلیل العقل عندالشیعهاین ارتباط، منشأ تعاملات علمی نیز شد؛ از جمله وی در نگارش رساله دکترایِ اصول فقه یکی از دانشجویان الازهر، با عنوان دلیل‌العقل عندالشیعة الامامیة (بیروت ۲۰۰۸)، کمک بسیار کرد و هنگام چاپ نیز بر آن مقدمه‌ای نگاشت (تاریخ مقدمه ۱۳۹۲) و در آن بر ضرورت تقریب بین مذاهب اسلامی تأکید کرد. وی همچنین عضو شورای (لَجْنَه) نگارش موسوعة الفقه الاسلامی به سرپرستی شیخ حسن مأمون، از مشایخ الازهر، بود. هدف از نگارش این دایرةالمعارف ــ که ناتمام ماند ــ درج و ارائه احکام فقهیِ مذاهب اسلامی بدون جرح و تعدیل و ترجیح بوده است. [۱۲]
محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، مقدمه، صیح ـ یط، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۳]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۲۲ـ۲۴، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
[۱۴]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۱۵۹ـ۲۱۱، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
محمدکاظم مکّی در ثمراتُ النجف فی‌الفقه و الاصول و الادب و التاریخ (بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶) گزیده‌ای از آرا، مقالات و مصاحبه‌های سیدمحمدتقی حکیم را گردآوری ده است. رژیم بعث عراق در ۱۴۰۳/ ۱۳۶۲ش سیدمحمدتقی حکیم را همراه با شمار دیگری از اعضای خاندان حکیم دستگیر و زندانی نمود، اما بعد‌ها او را با توجه به کِبَرسن و بیماری آزاد کرد. [۱۵]
محمد غروی، مع علماء النجف الاشرف، ج۲، ص۵۵۸، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲.
[۱۶]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۲۶، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
۷ - وفاتوی در صفر ۱۴۲۳/ اردیبهشت ۱۳۸۱ در نجف درگذشت. ۸ - آثاربرخی آثارش عبارت‌اند از: الاشتراک و الترادف (بغداد ۱۹۶۵)، قصةالتقریب بین المذاهب الاسلامیة ( کویت ۱۹۷۸)، سُنَّة اهل‌البیت (کویت ۱۹۷۸)، مناهج البحث فی التاریخ (کویت ۱۹۷۸) و مالک‌الاشتر (نجف ۱۹۴۶). [۱۷]
محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، مقدمه، صیط ـ ک، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۸]
محمدهادی امینی، معجم رجال‌الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۱۹]
محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، مقدمه، صک ـ کا، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
مباحث اصول فقه تطبیقی، که سیدمحمدتقی حکیم با عنوان «مدخل‌الفقه المقارن» برای طلاب سال سوم و چهارم دانشکده فقه تدریس می‌کرد، با تجدیدنظر خود او در پاره‌ای از مباحث آن، با عنوان الاُصولُ العامّه للفقه المقارَن در ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳ در بیروت به چاپ رسید [۲۰]
محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، مقدمه، ص، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۲۱]
محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، مقدمه مکّی، ص۲۴، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶.
[۲۲]
محمدرضا مظفّر، اصول‌الفقه، ج۲، ص۲۰۶، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
[۲۳]
محمدرضا مظفّر، اصول‌الفقه، ج۱، ص۲۰۶، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
در ابتدای این کتاب ــ که معروف‌ترین اثر اوست ــ کلیاتی درباره فقه مقارَن، اصول فقه مقارَن، ضرورت آگاهی از این شاخه از علوم و تفاوت آن‌ها با فقه و اصول بیان شده است. این کتاب سالهاست در حوزه‌های علمیه و برخی دانشگاه‌ها به عنوان متن درسی انتخاب شده است. ۹ - برادر بزرگ تربرادر بزرگ‌تر سیدمحمدتقی، سید محمدحسین حکیم در ۱۳۳۳/ ۱۲۹۳ش در نجف به دنیا آمد. نزد پدرش، شیخ حسین حلّی و سیدمحسن حکیم درس خواند. وی در ۱۴۰۳/ ۱۳۶۲ش به همراه شماری از اعضای خاندان حکیم دستگیر و زندانی شد و پس از مدتی ــ در حالی که شاهد تیرباران برخی از آنان شده بودــ از عراق اخراج گردید و در قم سکونت گزید. در واقع، حکومت صدام بر آن بود که با این اقدام وی حامل پیام تهدید رژیم بعث عراق برای سیدمحمدباقر حکیم باشد. [۲۴]
اکبر هاشمی‌رفسنجانی، آرامش و چالش: کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۲، ج۱، ص۱۳۵، به اهتمام مهدی هاشمی، تهران ۱۳۸۱ش.
سیدمحمدحسین در ۱۴۱۰/ آبان ۱۳۶۸ وفات کرد و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. چند حاشیه بر کتابهای فقهی و اصولی از او برجای‌مانده است. سه تن از فرزندان او (سیدمحمدرضا، سیدمحمد و سیدعبدالصاحب) را رژیم بعثی عراق به شهادت رساند [۲۵]
محمدهادی امینی، معجم رجال‌الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۲۸، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۲۶]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، ج۳، ص۱۵۸۹ـ۱۵۹۰، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
۱۰ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی‌القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴. (۲) محمدهادی امینی، معجم رجال‌الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۳) علی بَهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالم‌ها و حرکت‌ها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه/ ۱۹۲۰ـ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۴) عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش. (۵) محمد حرزالدین، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵. (۶) محمد تقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۷) محمد تقی حکیم، ثمرات النجف فی الفقه و الاصول و الادب و التاریخ، قدم ل‌ها و علق علی‌ها محمدکاظم مکی، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶. (۸) محمد غروی، مع علماء النجف الاشرف، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۲. (۹) محمدرضا مظفّر، اصول‌الفقه، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات. (۱۰) اکبر هاشمی‌رفسنجانی، آرامش و چالش: کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۲، به اهتمام مهدی هاشمی، تهران ۱۳۸۱ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدمحمدتقی حکیم»، شماره۶۴۰۰. |