تشکیک منطقیمبحث تشکیک پیش از آنکه در فلسفه مطرح شود در منطق در مورد صدق مفاهیم مطرح بوده است. در واقع منطقیین برای شروع در مباحث مربوط به اقسام مفاهیم، ابتدا از مبحث الفاظ شروع کرده و آنها را به جزئی و کلی و کلی را نیز به متواطی و مشکک تقسیم کردند. فهرست مندرجات۲ - معنای لغوی مشکک ۳ - علت نامیدن مفاهیم کلی به مشکک ۴ - اقسام الفاظ ۴.۱ - مشترک لفظی ۴.۲ - مشترک معنوی ۵ - الفاظ مشابه به مشترک لفظی و معنوی ۵.۱ - بیان یک نکته ۶ - انواع مشکک ۶.۱ - نوع اول ۶.۲ - نوع دوم ۶.۳ - نوع سوم ۶.۴ - مراد از تشکیک منطقی ۷ - ویژگی تشکیک منطقی ۷.۱ - اول ۷.۲ - دوم ۷.۳ - سوم ۷.۴ - چهارم ۸ - انواع تشکیک در منطق ۸.۱ - تشکیک عامی ۸.۲ - تشکیک خاصی ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - اقسام مفاهیمدر منطق، تقسیم مفاهیم (بحث الفاظ) به جزئی و کلی و کلی به متواطی و مشکک، در حقیقت ناظر به معنی الفاظ و مفاهیمی که از این معانی در ذهن شکل می‌گیرد بوده و از آنجا که هر معنا و مفهومی، به وسیله لفظی خاص ادا می‌شود، این تقسیم را به الفاظ نیز نسبت دادند. بنابراین می‌توان گفت در منطق ابتدا مفاهیم به جزئی و کلی و سپس مفهوم کلی به متواطی و مشکک تقسیم شد. متواطی به مفاهیمی گفته شد که صدق آنها بر مصادیقشان به نحو یکسان است؛ مانند: مفهوم کلی آب که به صورت یکسان بر مولکول‌های متعددش صدق می‌کند؛ و دوم مفاهیمی که صدق آنها بر مصادیقشان متفاوت است؛ مثل: صدق مفهوم سیاهی بر مصادیق شدید و ضعیف آن. گروه دوم را مفاهیم مشکک نام نهادند. [۱]
اللمعات المشرقیة اللمعة الرابعة من الاشراق الاول، ص۵.
۲ - معنای لغوی مشککمشکک در لغت به معنی به شک اندازنده است. ۳ - علت نامیدن مفاهیم کلی به مشککاینکه برخی مفاهیم کلی را در منطق مشکک نامیده‌اند، به این دلیل است که انسان را به شک می‌اندازد که آیا این مفهوم از نوع مشترک لفظی است یا مشترک معنوی؛ [۲]
الدرة الفاخرة، عبدالرحمان جامی؛ موسسة مطالعات اسلامی، ص۱۲۹.
چراکه از یک جهت افراد در آن مشترک‌اند و از جهت دیگر افراد در آن مختلف‌اند. همین موجب می‌شود انسان شک کند این مفاهیم از کدام نوع‌اند.۴ - اقسام الفاظبه عبارت دیگر در یک تقسیم‌بندی الفاظ تقسیم می‌شوند به مشترک لفظی و مشترک معنوی؛ ۴.۱ - مشترک لفظیمشترک لفظی، به الفاظی گفته می‌شود که دارای معانی متعدد بوده، بر هر معنا به صورت مستقل وضع شده و بر آن دلالت می‌کنند. معانی متعدد به یک معنا مصادیق متعدد این لفظ نیز به حساب می‌آیند. منتها هر یک از مصادیق از نظر معنایی به طور کلی با مصداق دیگر اختلاف دارد و تنها اشتراکشان در لفظی است که بر آنها دلالت می‌کند. ۴.۲ - مشترک معنویاما مشترک معنوی به لفظی گفته می‌شود که گرچه دارای مصادیق متفاوتی است و این مصادیق به نوعی با هم اختلاف نیز دارند، اما همة آنها در اصل معنا مشترک‌اند و اختلافشان فقط در این است که مصادیق متعددی از این معنای واحد هستند. ۵ - الفاظ مشابه به مشترک لفظی و معنویدر این میان الفاظی وجود دارند که از یک جهت شبیه مشترک لفظی‌اند؛ زیرا مدلول این الفاظ همانند مدلول مشترک لفظی تفاوت‌های زیادی با هم دارند؛ به نحوی که تفاوتشان فقط در متعدد بودنشان به‌عنوان مصداق برای لفظ نیست؛ بلکه علاوه بر آن به نوعی با هم اختلاف دارند که گاهی گمان می‌شود دو معنای کاملا مخالف هم هستند؛ مثل سیاهی که دارای دو مصداق شدید و ضعیف است و در نگاه اول به نظر می‌رسد تفاوتی که در سیاهی شدید و ضعیف وجود دارد فقط از حیث تعدد در مصداق سیاهی بودن نیست؛ بلکه علاوه بر آن گویا اصل معنای سیاهی در این دو با هم متفاوت است. از طرف دیگر با دقت بیشتر معلوم می‌شود که سیاهی شدید و ضعیف در اصل معنای سیاهی با هم اختلافی ندارند. بنابراین گرچه دید ابتدایی آنها را مشترک لفظی گمان می‌کند، اما با دقت معلوم می‌شود که چنین نیستند و اختلافشان فقط در شدت برخورداری از اصل معناست. همین امر باعث شده است این الفاظ را مشکک، یعنی به شک اندازنده بنامند که انسان را به شک می‌اندازد که آیا آنها از سنخ مشترک لفظی‌اند یا مشترک معنوی. چنان‌که گفته شد با دقت بیشتر معلوم می‌گردد این گروه از الفاظ از سنخ مشترک معنوی‌اند؛ اما در عین حال با مشترک معنوی دیگری همچون انسان متفاوت هستند؛ زیرا برخلاف مصادیق سیاهی که در خود سیاهی با هم اختلاف دارند، مصادیق معنای انسان در خود معنای انسانیت هیچ اختلافی با هم ندارند. همین امر باعث شده است منطقیین پس از تقسیم الفاظ به مشترک لفظی و معنوی، خود مشترک معنوی را به متواطی و مشکک تقسیم نمایند. [۳]
الدرة الفاخرة، عبدالرحمان جامی؛ موسسة مطالعات اسلامی، ص۱۲۹.
۵.۱ - بیان یک نکتهتوجه به این نکته لازم است که گرچه در منطق لفظ است که به مشترک لفظی و معنوی تقسیم می‌شود و بر همین اساس هم عنوان مشترک لفظی به کار برده می‌شود؛ اما آنچه موضوع بحث منطقی است در حقیقت مفهوم این الفاظ است؛ بنابراین هرگاه مفهوم مشکک به کار می‌رود منظور مفهومی است که اولاً دارای مصادیق متعدد بوده و ثانیاً این مصادیق علاوه بر تفاوت در تعداد، یعنی کثرت عددی اختلاف دیگری نیز با هم دارند. ۶ - انواع مشککبا توجه به آنچه گفته شد و نیز با توجه به اصالت وجود، می‌توان سه نوع اطلاق برای لفظ مشکک برشمرد: ۶.۱ - نوع اولمشکک گاهی وصف لفظ است و مراد از آن ضد مشترک لفظی است. ۶.۲ - نوع دومگاهی وصف مفهوم کلی است و مراد از آن مفهومی است که افرادش در صدق مفهوم بر آنها مساوی نیستند. (البته اینکه منظور از اختلاف در صدق مفهوم چیست نیاز به بررسی دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت). ۶.۳ - نوع سومگاهی وصف حقیقت خارجی است و مراد از آن اختلاف حقایق خارجی متکثر در عین اتحادشان است و مابه‌الامتیاز آنها عین مابه‌الاشتراک است. ۶.۴ - مراد از تشکیک منطقیمراد از تشکیک منطقی معنای دوم است؛ در عین حال چون مفاهیم از طریق الفاظ مورد مفاهمه قرار می‌گیرند، معنای اول نیز در منطق مورد بحث قرار می‌گیرد. ۷ - ویژگی تشکیک منطقیویژگیهای مختلفی برای تشکیک منطقی می‌توان برشمرد. این ویژگی‌ها در موارد ذیل قابل احصاء است: ۷.۱ - اولتشکیک در منطق وصف لفظ کلی یا به عبارت دقیقتر وصف مفهوم کلی است. ۷.۲ - دوممراد از اختلاف مفهوم کلی این است که افراد در صدق مفهوم کلی بر آنها مختلف هستند. ۷.۳ - سومتشکیک در منطق به دو قسم عامی و خاصی تقسیم می‌شود. ۷.۴ - چهارمتشکیک در منطق در مقابل تواطؤ مفاهیم است. منظور از تواطو هم این است که مفهوم کلی به یک نحو بر افراد مختلفش صدق نماید. یا به عبارت دقیقتر افراد در صدق مفهوم کلی بر آنها اختلافی نداشته باشند. [۵]
تعلیقه بر نهایه، نهایه الحکمه با تعلیقات استاد فیاضی، ج۱، ۸۵.
۸ - انواع تشکیک در منطقهمانگونه که گفته شد تشکیک در منطق به دو قسم عامی و خاصی تقسیم می‌شود. برای توضیح و تبیین این مطلب لازم است به این نکته توجه شود که مصادیق مفهوم مشکک در عین اینکه در اصل معنای مفهوم مشترک هستند، اختلافاتی نیز با هم دارند. بنابراین می‌توان گفت مصادیق مفهوم مشکک باید دو حیثیت داشته باشند؛ یعنی از یک جهت با هم مشترک باشند که این جهت مشترک همان اصل معناست و از جهت دیگر با هم اختلافاتی داشته باشند تا اطلاق مشکک بر آنها صحیح باشد و همین جهت اختلاف، وجه تمایز آنها از مصادیق مفهوم متواطی گردد. به همین دلیل می‌توان در مفاهیم مشکک، این دو حیثیت را از هم تفکیک کرده و به آن اشاره کرد. با توجه به این نکته تقسیم دیگری برای مفهوم مشکک در منطق ذکر گردیده است؛ زیرا حیثیت اختلافی که بین مصادیق متعدد مشکک می‌تواند تحقق یابد به‌طور کلی دو صورت می‌تواند داشته باشد؛ لذا تشکیک منطقی به دو قسم عامی و خاصی تقسیم می‌گردد: ۸.۱ - تشکیک عامیتشکیک عامی، به تشکیکی گفته می‌شود که مابه‌الاختلاف مصادیق، غیر از مابه‌الاتفاق باشد؛ یعنی مصادیق متعدد این مفهوم در همان معنایی که با هم اشتراک دارند اختلاف نداشته باشند؛ بلکه اختلافشان در چیزی خارج از آن معنا باشد؛ مثلا اختلافی که در نور خورشید و نور ماه وجود دارد از این سنخ است. اگرچه حقیقت نور در هر دو یکی است، اما اختلاف نور این دو به خود نور بودن برنمی‌گردد؛ بلکه اختلاف ناشی از اختلاف قابل‌ها یا وجود و عدم مانع‌هاست. (استاد جوادی آملی اختلاف نور قوی و ضعیف را از نوع تشکیک خاصی می‌داند و به نظر می‌رسد تفاوت نور در خورشید و ماه از این سنخ باشد، ایشان برای تشکیک عامی به ظهور رنگ‌های گوناگون از تابش نور بر اجسام مختلف مثال می‌زند که در این مورد اختلاف قوابل باعث می‌شود رنگ‌های مختلف ظهور پیدا کنند). [۶]
رحیق مختوم، بخش یکم، ج۱، ص۲۵۸.
۸.۲ - تشکیک خاصیتشکیک خاصی عبارت است از اینکه مابه‌الاختلاف در آن عین مابه‌الاشتراک باشد؛ مثل مقدار که اختلاف افراد آن در خود مقدار می‌باشد؛ مثلا خط طویل و خط قصیر در خط بودن مشترک‌اند و در همان خط بودن هم با هم اختلاف دارند. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تشکیک منطقی». |