ترجمه و شرح مصباح الشریعة (کتاب)

---

شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة از تالیفات شهید ثانی است که توسط عبدالرزاق گیلانی ترجمه شده است.

۱ - معرفی اجمالی

---

مؤلف در ابتدای کتابش می‌نویسد: «اما بعد پس می‌گوید: این فقیر حقیر محتاج به رب خبیر قدیر، عبد الرزاق گیلانی که این رساله‌ای است مشتمل بر شرح احادیث مشکله مصباح الشریعة...»
از این عبارت مصنف معلوم می‌شود که این رساله و کتاب ترجمه شرح مصباح الشریعة است نه ترجمه فارسی متن مصباح الشریعة. و در آخر کتاب می‌گوید: «از ترجمه این متن متین و بحر عمیق... محتاج به رب فتاح، عبد الرزاق در روز جمعه نیمه ماه جمادی الاولی سال ۱۰۸۷ هجری قمری آسوده شد».
همان گونه که پیداست از این جمله عنوان ترجمه برای کتاب مزبور استفاده می‌شود و چون مؤلف نام خاصی برای کتاب مشخص ننموده است، شاید چاپگران آن را «ترجمه مصباح الشریعة» نامیده‌اند، ولی حق این است که این کتاب محض ترجمه نیست، بلکه علاوه بر ترجمه متن کامل مصباح الشریعة، حاوی شرح مطالب عمیق و معارف انیقی است که در لابلای مصباح الشریعة وجود دارد.

۲ - معرفی مؤلف

---

مؤلف این کتاب، نزد ارباب تراجم ناشناخته است، آقا بزرگ تهرانی رحمة‌الله‌علیه در الذریعة به ذکر نام مؤلف اکتفا نموده است که در طلیعه مقاله نقل آن گذشت و در مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۶۷ شرح حال مختصری از فرزند مؤلف بیان شده است که به مناسبت آن بطور اجمالی مؤلف را چنین معرفی می‌نماید:
«السید عبد الرزاق الجیلانی مولدا الشیرازی موطنا والد هلوی مسکنا مؤلف مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة» میرزا عبدالله افندی اصفهانی که از اعلام قرن دوازدهم هجری قمری است در کتاب ریاض العلماء، ج۳، ص۱۱۵ می‌نویسد: «ملا عبد الرزاق بن ملا میر گیلانی رانکویی شیرازی مولدا و مسکنا، از بزرگان دانشمندان و متکلمان نزدیک زمان ما است....»
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة، ج۲۱، ص۱۱۰ و ۱۱۱، ذیل مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة می‌فرماید: «بر این کتاب (مصباح الشریعة) شروحی نوشته شده است، یکی از آنها شرح ملا عبد الرزاق بن ملا میر قاری گیلانی رانکویی است از (اعلام) قرن یازدهم. این بود تمام آنچه که پیرامون مؤلف در منابع موجود نزد ما یافت شد.

۳ - موضوع

---

موضوع این ترجمه و شرح تابع موضوع متن است و چون متن یکی از مهم‌ترین کتاب‌های اخلاقی و عرفانی و روایی است، در نتیجه مطالب مطرح شده در شرح جنبه اخلاقی و عرفانی دارد. بدین معنا که بیشتر کلیات مسائل و احکام دینی یک انسان متدین در عناوین صدگانه ابواب مصباح الشریعة مطرح شده و از آنها برداشت اخلاقی و عرفانی شده است.
شارح نیز در هنگام شرح و ترجمه برای تبیین و تثبیت لطایف اخلاقی و دقایق عرفانی به آیات و روایات و اشعار عرفانی استناد و استشهاد می‌نماید. به عنوان نمونه در شرح باب شصت و دوم که درباره علم است، برای شرح فقره «و المتعلم یحتاج الی رغبة و ادارة و فراغ و نسک و خشیة و حفظ و حزم» این چنین می‌نگارد:
«حاصل آنکه: از برای تحصیل علم هر زحمت که کسی به خود راه دهد، گنجایش دارد، و از برای رسیدن به او، از هر مطلب عالی می‌توان گذشت. حدیث است که: «اول ما یوضع فی المیزان، العلم و الخلق الحسن» و اول خلعتی که بر دوش حضرت آدم علیه‌السّلام کشیدند، علم بود که «و علم آدم الاسماء کلها». .. و این همان علم است که خلیل جلیل فرمود: «انی قد جائنی من العلم ما لم یاتک» و یعقوب علیه‌السّلام گفت: «انی اعلم من الله ما لا تعلمون» و از حال خضر خبر دادند که: «و علمناه من لدنا علما».
جای دیگر فرموده: «و لوطا آتیناه حکما و علما» و گفت: «و لقد آتینا داود و سلیمان علما» و در حق مهتر و بهتر عالم فرمود: «و علمک ما لم تکن تعلم، و قل رب زدنی علما» و این علم، قطره‌ای است از بحر محیط علم قدیم، که آن صفت پاک خداوندی جل جلاله است.»

۴ - ساختار کتاب

---

این کتاب بر یک مقدمه و صد باب مشتمل است که عناوین تفصیلی ابواب آن به شرح زیر است:
مقدمه: در شرح خطبه کتاب که شهید ثانی رحمة‌الله‌علیه نوشته است.
۱- باب اول: در تعریف بیان آنچه که در ضمیر و نهان انسان است.
۲- باب دوم: در بیان احکام دلها.
۳- باب سوم: در بیان رعایت قلب و نفس و عقل و علم و عمل.
۴- باب چهارم: در بیان نیت.
۵- باب پنجم: در بیان ذکر و برتری یاد کردن خدا، بنده را.
۶- باب ششم: در بیان شکر.
۷- باب هفتم: در بیان لباس و اشاره عرفانی به آن.
۸- باب هشتم: در آداب مسواک زدن و اشاره عرفانی به آداب آن.
۹- باب نهم: در بیان مبرز (توالت).
۱۰- باب دهم: در بیان طهارت و وضو و اشارات عرفانی آنها.
۱۱- باب یازدهم: در آداب خروج از منزل.
۱۲- باب دوازدهم: در بیان آداب دخول مسجد.
۱۳- باب سیزدهم: در بیان آداب شروع به نماز.
۱۴- باب چهاردهم: در آداب قرائت قرآن.
۱۵- باب پانزدهم: در آداب رکوع.
۱۶- باب شانزدهم: در آداب سجود.
۱۷- باب هفدهم: در آداب تشهد.
۱۸- باب هیجدهم: در آداب سلام نماز و بیان این که سلام اسم الهی است.
۱۹- باب نوزدهم: در آداب دعا و داعی و مدعو و مکان دعا و اسم اعظم الهی.
۲۰- باب بیستم: در آداب و اقسام روزه.
۲۱- باب بیست و یکم: در آداب زکات و زکات اعضای بدن.
۲۲- باب بیست و دوم: در آداب حج و بیان مسایل اخلاقی و عرفانی آن.
۲۳- باب بیست و سوم: در بیان سلامتی.
۲۴- باب بیست و چهارم: در بیان عزلت و فواید آن.
۲۵- باب بیست و پنجم: در آداب عبادت.
۲۶- باب بیست و ششم: در بیان تفکر.
۲۷- باب بیست و هفتم: در بیان سکوت و خاموشی و روش‌های تحصیل آن.
۲۸- باب بیست و هشتم: در بیان راحتی حقیقی که ملاقات خدا در آخرت است و راحتی دنیوی.
۲۹- باب بیست و نهم: در قناعت.
۳۰- باب سی‌ام: در بیان حرص.
۳۱- باب سی و یکم: در بیان زهد و تعریف آن.
۳۲- باب سی و دوم: در نکوهش علاقه به دنیا.
۳۳- باب سی و سوم: در بیان ورع و اصول آن.
۳۴- باب سی و چهارم: در بیان عبرت و فواید و آثار آن.
۳۵- باب سی و پنجم: در بیان تکلف و رغبت.
۳۶- باب سی و ششم: در نکوهش غرور و خودبینی.
۳۷- باب سی و هفتم: در صفات منافق (دو رو).
۳۸- باب سی و هشتم: در بیان عقل و هوی.
۳۹- باب سی و نهم: در بیان وسوسه و راه‌های پیشگیری و درمان آن.
۴۰- باب چهلم: در بیان عجب و نقل حالت علامه حلی رحمة‌الله‌علیه در وقت احتضار.
۴۱- باب چهل و یکم: در آداب اکل و خوردن و اقسام آن و فواید کم‌خوری و مضرات پرخوری.
۴۲- باب چهل و دوم: در چشم پوشی از ناروا و عواقب نگاه کردن به نامحرم.
۴۳- باب چهل و سوم: در آداب راه رفتن.
۴۴- باب چهل و چهارم: در آداب خواب و کیفیت خواب رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم .
۴۵- باب چهل و پنجم: در معاشرت با مردم.
۴۶- باب چهل و ششم: در آداب سخن گفتن و برتری کم سخنی.
۴۷- باب چهل و هفتم: در بیان این که مؤمن واقعی مدح و ذم خدا را بر مدح و ذم خلق برتری می‌دهد.
۴۸- باب چهل و هشتم: در نکوهش منازعه و اقسام آن.
۴۹- باب چهل و نهم: در حرمت غیبت و تعریف و ارکان و انواع آن.
۵۰- باب پنجاهم: درباره ریا و کارهایی که بیشتر ریا در آنها می‌شود.
۵۱- باب پنجاه و یکم: در نکوهش حسد و مضرات آن.
۵۲- باب پنجاه و دوم: در نکوهش طمع.
۵۳- باب پنجاه و سوم: در ستایش سخاوت و بخشندگی.
۵۴- باب پنجاه و چهارم: درباره گرفتن و بخشیدن.
۵۵- باب پنجاه و پنجم: در فواید برادر دینی و همسر نیکوکار و فرزند با کمال و آداب برادری.
۵۶- باب پنجاه و ششم: در بیان مشورت و آداب و آثار آن.
۵۷- باب پنجاه و هفتم: در بیان ستایش حلم و بردباری.
۵۸- باب پنجاه و هشتم: در ستایش فروتنی برای خدا و نکوهش آن برای غیر خدا.
۵۹- باب پنجاه و نهم: درباره مقتضیات اقتداء.
۶۰- باب شصتم: در ستایش عفو و گذشت و تفسیر آن.
۶۱- باب شصت و یکم: در خوش‌خویی.
۶۲- باب شصت و دوم: در بیان علم و تفسیر و اقسام آن و آداب تعلیم و تعلم.
۶۳- باب شصت و سوم: در آداب فتوا دادن و قضاوت کردن و شرایط مفتی.
۶۴- باب شصت و چهارم: در آداب امر به معروف و نهی از منکر و شرایط و لوازم آنها.
۶۵- باب شصت و پنجم: در بیان خوف و خشیت از خدا و آفات علم و علما .
۶۶- باب شصت و ششم: در آفت قاریان قرآن.
۶۷- باب شصت و هفتم: در بیان حق و باطل و ستایش تقوا.
۶۸- باب شصت و هشتم: در شناختن پیغمبران علیهم‌السّلام و فواید پیروی از آنان.
۶۹- باب شصت و نهم: در شناختن یاران با وفای پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم .
۷۰- باب هفتادم: در بیان احترام مسلمانان.
۷۱- باب هفتاد و یکم: در نیکویی به پدر و مادر.
۷۲- باب هفتاد و دوم: در بیان موعظه و پند و اندرز و حقیقت تاثیر و عدم تاثیر آن.
۷۳- باب هفتاد و سوم: در وصیت.
۷۴- باب هفتاد و چهارم: درباره صدق و راستی.
۷۵- باب هفتاد و پنجم: در توکل و نقل حکایت آموزش عملی توکل توسط یکی از ائمه علیه‌السّلام .
۷۶- باب هفتاد و ششم: در بیان اخلاص و حقیقت آن.
۷۷- باب هفتاد و هفتم: در شناختن جهل و نادانی.
۷۸- باب هفتاد و هشتم: در بزرگداشت برادران ایمانی.
۷۹- باب هفتاد و نهم: در بیان توبه و اقسام آن.
۸۰- باب هشتادم: در جهاد و ریاضت نفس و بیان عواقب حب نفس و هوی و هوس.
۸۱- باب هشتاد و یکم: در بیان فساد ظاهری و باطنی و اشاره به قصه قارون.
۸۲- باب هشتاد و دوم: در بیان تقوا و تعریف و اقسام آن.
۸۳- باب هشتاد و سوم: در یادآوری مرگ و فواید آن.
۸۴- باب هشتاد و چهارم: در بیان حساب روز قیامت و محاسبه قبل از آن.
۸۵- باب هشتاد و پنجم: در حسن ظن.
۸۶- باب هشتاد و ششم: در بیان تفویض امور به حق تعالی و اشاره عرفانی به حروف تفویض.
۸۷- باب هشتاد و هفتم: در بیان یقین و مراتب و علایم آن.
۸۸- باب هشتاد و هشتم: در خوف و رجاء و اقسام آن دو.
۸۹- باب هشتاد و نهم: در بیان رضا.
۹۰- باب نودم: در بلا و حقیقت آن و مقایسه آن با نعمت.
۹۱- باب نود و یکم: در صبر و شکوه و تفسیر آن دو و اشاره به قصه موسی و خضر علیه‌السّلام .
۹۲- باب نود و دوم: در حزن و اندوه و مقایسه آن با تفکر.
۹۳- باب نود و سوم: در بیان حیا و تفسیر و اقسام آن.
۹۴- باب نود و چهارم: در بیان حقیقت دعوی.
۹۵- باب نود و پنجم: در بیان معرفت و اوصاف عارف.
۹۶- باب نود و ششم: در بیان دوستی با خدا و آثار و فضایل آن.
۹۷- باب نود و هفتم: در بیان دوستداران خدا و فضایل آنان.
۹۸- باب نود و هشتم: در بیان احوال مشتاقان حق تعالی.
۹۹- باب نود و نهم: در بیان حکمت و آثار آن و بیان صفت حکیم.
۱۰۰- باب صدم: در حقیقت عبودیت و ربوبیت و تفسیر آن و اشاره عرفانی به حروف عبد و بیان اصول و ارکان معاملات و حقوق.

۵ - نسخه‌شناسی

---

نسخه حاضر کتاب «شرح مصباح الشریعة» منسوب به امام صادق علیه‌السّلام است که ترجمه و شرح کتاب «مصباح الشریعة» است که توسط عالم ربانی عبد الرزاق گیلانی ترجمه و شرح شده است.
این کتاب در ۶۰۸ صفحه به همراه فهرست مطالب در پایان آن در قطع وزیری با جلد گالینگور به همت انتشارات پیام حق در پاییز سال ۱۳۷۷ شمسی در تهران در تیراژ ۱۰۰۰ نسخه برای اولین بار به چاپ رسید و تصحیح و تنظیم آن به عهده رضا مرندی بوده است.

۶ - منابع مقاله

---

۱- اعیان الشیعة، سید محسن‌امین عاملی، موجود در نرم افزار نور «تراجم»، تهیه شده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
۲- الذریعة الی تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانی، موجود در نرم افزار فوق.
۳- ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبدالله افندی اصفهانی، تحقیق سید احمد حسینی، قم، به اهتمام سید محمود مرعشی، ۶ ج، ج۳، چاپخانه خیام.
۴- مستدرکات اعیان الشیعة، سید حسن امین، موجود در نرم افزار نور «تراجم» فوق.

۷ - پانویس

---