ترتیل قرآن (قرآن)ترتیل قرآن به زیبایی و روانی در قرائت همراه با اداء واضح کلمات و تانی و تدبر در آیات گفته می‌شود. ۱ - تلاوت ترتیل قرآنپیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مامور شد که قرآن را، همراه با ترتیل تلاوت کند: یـایها المزمل• او زد علیه ورتل القرءان ترتیلا. ای جامه به خود پیچیده! یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تامل بخوان. در الدر المنثور است که عسکری در کتاب مواعظ از علی علیه‌السّلام روایت کرده که فرمود: از [[رسول خدا] صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرسیدند معنای و رتل القرآن ترتیلا چیست؟ فرمود: حروفش را واضح بگویی، و چون خواندن شعر صدای خود را ترجیع ندهی نه مانند بحر طویل یکسره باشد و نه مانند شعر پاره پاره، وقتی به عجائبش بر می‌خوری در آنجا بایستی، (و با تکرار آن) دل را به حرکت در آوری، و زنهار! همتتان این نباشد که زودتر به آخر سوره برسید. نظیر این معنا را کلینی در کافی به سند خود از عبدالله بن سلیمان از امام صادق از علی علیه‌السّلام به این عبارت نقل کرده که فرمود: یعنی حروف آن را واضح بگویید، و مانند خواندن شعر، به صوت خود ترجیع ندهید، و مانند ریگ، درهم وبرهمش مکنید، بلکه با (تکرار) آیاتش دلهای مبتلا به قساوت را از قساوت تهی کنید، و هم هیچ یک از شما این نباشد که زودتر سوره را تمام کنید. و در همان کتاب است که ابن ابی شیبه از طاووس روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرسیدند کدامیک از مردم قرآن را بهتر می‌خوانند؟ فرمود: آن کس که وقتی تلاوتش را می‌شنوی احساس کنی که او از خدا می‌ترسد. و در اصول کافی به سند خود از علی بن ابی حمزه روایت کرده که گفت: امام صادق علیه‌السّلام فرمود: قرآن نباید به سرعت خوانده شود، بلکه باید ترتیل شود، پس وقتی به آیه‌ای بر می‌خوری که در آن سخن از بهشت رفته، همانجا بایست و از خدای عزّوجلّ درخواست بهشت کن، و چون به آیه مربوط به دوزخ می‌رسی از خدا بخواه تا از آتش پناهت دهد. و در مجمع البیان در معنای ترتیل از ابی بصیر از امام صادق علیه‌السّلام روایت کرده که فرمود: ترتیل آن است که در آن مکث کنی و صوتت را نیکو گردانی». ۲ - زمینه دریافت وحی به پیامبرترتیل قرآن در نیمه شب، فراهم کننده زمینه دریافت وحی الهی برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بود: یـایها المزمل• قم الیل الا قلیلا• او زد علیه ورتل القرءان ترتیلا• انا سنلقی علیک قولا ثقیلا. ای جامه به خود پیچیده! شب را، جز کمی، بپاخیز! یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تامل بخوان چرا که ما بزودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد! ۲.۱ - دیدگاه مفسرینمقصود از «قول ثقیل» قرآن عظیم است و آیه شریفه ۵ در مقام تعلیل برای حکم مدلول علیه در «قم اللیل» می‌باشد. همانگونه که از لحن آغاز این سوره بر می‌آید دعوتی است آسمانی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای استقامت، و آمادگی جهت پذیرش یک وظیفه بزرگ و سنگین، که بدون خودسازی قبلی انجام آن ممکن نیست، می‌فرماید: ای جامه به خود پیچیده! (یا ایها المزمل) شب را جز کمی بپاخیز! (قم اللیل الا قلیلا). نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن (نصفه او انقص منه قلیلا). یا بر نصف بیفزا (او زد علیه). و قرآن را با تامل و دقت و در نهایت روشنی و فصاحت تلاوت کن (و رتل القرآن ترتیلا). جالب اینکه مخاطب در این آیات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است ولی نه به عنوان یا ایها الرسول و یا ایها النبی بلکه به عنوان یا ایها المزمل، اشاره به اینکه دوران جامه به خود پیچیدن و در گوشه انزوا نشستن نیست، بلکه دوران قیام و خودسازی و آمادگی برای انجام رسالتی عظیم است. و انتخاب شب برای این کار به خاطر این است که اولا چشم و گوش دشمنان در خواب است، و ثانیا کارهای زندگی تعطیل می‌باشد و به همین دلیل انسان آمادگی بیشتری برای اندیشه و تفکر و تربیت نفس دارد. همچنین انتخاب قرآن به عنوان متن اصلی این برنامه به خاطر آن است که تمام درس‌های لازم را در این زمینه در بر دارد، و بهترین وسیله تقویت ایمان و استقامت و تقوی و پرورش نفوس است. بعضی از مفسران گفته‌اند که منظور از جمله قم اللیل الا قلیلا این است که تمام شبها را جز بعضی از شبها بپا خیز، و به این ترتیب استثناء در اجزاء شب نیست، بلکه در افراد شبها است، ولی این تفسیر با توجه به مفرد بودن لیل و تعبیر به نصف و کمتر از آن، درست به نظر نمی‌رسد. سپس هدف نهایی این دستور سخت و مهم را چنین بیان می‌کند: ما به زودی سخنی سنگین را به تو القا خواهیم کرد (انا سنلقی علیک قولا ثقیلا) گرچه مفسران در تفسیر قول ثقیل هر کدام بیانی دارند که ناظر به یکی از ابعاد مساله است، ولی چنین به نظر می‌رسد که سنگین بودن این قول که منظور از آن بدون شک قرآن مجید است، از جهات و ابعاد مختلف است. سنگین از نظر محتوا، و مفهوم آیات! سنگین از نظر تحمل آن بر قلوب و دلها، تا آنجا که خود قرآن می‌گوید: لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرایته خاشعا متصدعا من خشیة الله: اگر این قرآن را بر کوه‌ها نازل می‌کردیم آن را خاشع و از هم شکافته می‌دیدی!. سنگین از نظر وعده‌ها، و وعیدها، و بیان مسئولیتها. سنگین از نظر تبلیغ، و مشکلات راه دعوت. سنگین در ترازوی عمل و در عرصه قیامت. و بالآخره سنگین از نظر برنامه ریزی و اجرای کامل آن. آری خواندن قرآن گرچه سهل و آسان و زیبا و دلنشین است، ولی تحقق بخشیدن به مفاد آن به همان نسبت سنگین و مشکل می‌باشد، مخصوصا در آغاز دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و قیام او در مکه که محیط را ابرهای تیره و تار جهل و بت پرستی و خرافات فرا گرفته بود، و دشمنان متعصب و لجوج و بی‌رحم در برابر او دست به دست هم داده بودند، ولی پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و یاران اندکش با استمداد از تربیت قرآن مجید، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاک پروردگار، توانستند بر تمام این مشکلات فایق آیند، و بار این قول ثقیل را بر دوش کشند و به منزل مقصود برسانند! ۳ - زمان ترتیل قرآننیمه شب، زمانی مناسب برای ترتیل قرآن، خواندن همراه با تانی و تامل می‌باشد: قم الیل الا قلیلا• او زد علیه ورتل القرءان ترتیلا. شب را، جز کمی، بپاخیز! یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تامل بخوان گرچه مخاطب در این آیات، شخص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است، ولی ذیل سوره نشان می‌دهد که مؤمنان هم در این برنامه با شخص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله همگام بودند، اکنون سخن در این است که آیا این قیام و شب زنده داری در اوائل دعوت پیامبر صبر همگان واجب بوده است یا نه؟ بعضی از مفسران معتقدند، این امر واجب بوده، بعدا آیه آخر سوره این حکم را نسخ کرده، و فاصله آن حدود یک سال بوده است. حتی بعضی معتقدند که این حکم قبل از تشریع نمازهای پنجگانه بوده، و پس از آنکه نمازهای پنجگانه تشریع شد، این حکم نسخ گردید. ولی همانطور که مرحوم طبرسی در مجمع البیان نیز آورده، در ظاهر آیات این سوره چیزی که دلیل بر نسخ باشد به چشم نمی‌خورد، و بهتر آن است که گفته شود، این قیام و عبادت، مستحب و سنت مؤکد بوده، و هرگز جنبه وجوب نداشته است، جز در مورد شخص پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله که طبق بعضی از آیات دیگر قرآن نماز شب بر او واجب بوده است، و مانعی ندارد که این مساله برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله واجب باشد، و بر مسلمین مستحب، از این گذشته آنچه در آیات فوق آمده منحصر به نماز شب نیست، چرا که نماز شب نیمی از شب، یا دو ثلث از شب و یا حتی یک ثلث از شب را اشغال نمی‌کند آنچه در آیه مطرح است قیام برای ترتیل قرآن است. بنابراین در اوائل کار این حکم به صورت مستحب مؤکدی بوده، و بعد تخفیف داده شده است، و با توجه به اینکه در آغاز هر کار مخصوصا در اوائل یک انقلاب بزرگ همیشه توان و نیروی بیشتری لازم است، جای تعجب نیست که یک چنین دستور فوق العاده به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسلمانان داده شده باشد که قسمت زیادی از شب را بیدار بمانند، و به محتوای این برنامه جدید و تعلیمات انقلابی آن آشنا گردند، و علاوه بر آگاهی، خود را برای پیاده کردن آن از نظر روحیه بسازند. ۴ - عناوین مرتبطترتیل قرآن در نماز (قرآن). ۵ - پانویس۶ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۷، ص۵۳۰، برگرفته از مقاله «ترتیل قرآن». |