تحفة الحرمین (قادری)تحفة الحرمین (قادری) سفرنامه منظوم فارسی در باره مکه و مدینه، نوشته محمد رحیم الدین قادری می‌باشد. ۱ - ویژگی کتاباین اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مکه و مدینه را در قالب مثنوی معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر حج سال ۱۲۰۳ق. به مکه و مدینه است. [۱]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۷۳.
۲ - معرفی اجمالی نویسندهاز شرح حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن که خود را محمد رحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد محمد علی والاجاه حاکم ارکات (تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق. داشته [۲]
پنجاه سفرنامه، رسول جعفریان، ج۱، ص۲۴۵.
[۳]
پنجاه سفرنامه، رسول جعفریان، ج۱، ص۲۹۴.
و این اثر را به همو تقدیم کرده است. قادری به مذهب خود تصریح نکرده است. او خلفای اهل سنت را ستوده. [۴]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۶.
[۵]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۰.
[۶]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۷.
و در باره قبر عثمان بن عفان در بقیع گفته است: «بقیع را تو زیارت کن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو دریاب.» [۷]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۰.
نیز در یاد کرد از بزرگانی که در بقیع دفن شده‌اند، از امام حسن علیه‌السّلام با تعبیر «امام دوم» یاد کرده: «زیارت کن امام دویمین را». همچنین حضرت محمد باقر علیه‌السّلام را «امام» خوانده است. [۸]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۰.
۳ - مکان احرام و مسیر حجاج هندقادری از راه میان هند و حجاز هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر بمبئی، دریای عرب، خلیج عدن و دریای سرخ به جده می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در دریا و در محاذات یلملم احرام می‌بسته‌اند؛ چنان که قادری نیز تصریح کرده که میقات هند، یلملم است. [۹]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۰.
آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی گشته‌اند.۴ - محتوای کتابمنظومه در قالب مثنوی و در بحر هزج سروده شده و ابیات آن روان و آسان یاب است و در ادامه آن، دو قصیده نیز آمده است. [۱۰]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۶.
[۱۱]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۴۱.
برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی شمرند: «روان گشتم ز مکه سوی یثرب /که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عصفان رو که آن جا چار چاهست/خلیص از این مکان بر شاهراهست». [۱۲]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۱.
و نیز ابیاتی که سفر او را به طائف گزارش می‌کنند: «رفتیم به سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام ابن عباس /مستیم ز جام ابن عباس». [۱۳]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۰۰.
[۱۴]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۰۱.
[۱۵]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۵.
[۱۶]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۶.
وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آن چه را گزارش می‌کند، خود دیده است. [۱۷]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۹۹.
[۱۸]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۰۰.
بر پایه برخی اشارات قادری، او در تالیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ از جمله آن جا که در یادکرد قبرهای بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم». [۱۹]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۱.
۵ - گزارش‌های کتابگزارشهای سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن بقعه‌های بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس از این سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به زیارت قبور و تبرک و توسل، در بسیاری از ابیات او نمود دارد. [۲۰]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۹۹.
[۲۱]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۰.
و این با توجه به مذهب وی، شایان توجه است.۶ - ساختار کتابتحفة الحرمین در دو بخش سامان یافته است. بخش اول به مکه پرداخته و با نام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و ۴۲ فصل دارد. بخش دوم در ۲۵ فصل با عنوان «فهرست شکل مدینه منوره» نام یافته است. مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) مناسک و آداب حج. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز اسلام. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای کعبه به دست فرشتگان و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین شناسی جای می‌گیرد تا سفرنامه حج. [۲۲]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۷۲.
سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه قاره هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند. [۲۳]
میقات حج، ش۱۲، ص۱۱۱، «تاریخ کعبه و مسجد الحرام».
[۲۴]
میقات حج، ش۱۲، ص۱۳۳، «تاریخ کعبه و مسجد الحرام».
۷ - گزارش مکهقادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمد علی والاجاه [۲۵]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۷۸.
به مناسک، واجبات و مستحبات حج پرداخته و سپس میقات حج گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و میقات مردم هند را یلملم دانسته است. [۲۶]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۰.
مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آن‌ها عبارتند از: حدود حرم و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی سلطان مراد سوم عثمانی (حک: ۹۸۲-۱۰۰۳ق.) [۲۷]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۱.
، جای‌هایی از مسجدالحرام که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها نماز خوانده [۲۸]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۲.
و کعبه و ارکان آن و حجرالاسود. [۲۹]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۳.
[۳۰]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۶.
[۳۱]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۵.
او گزارشی از باب الرحمه آورده و از محمد علی والاجاه به عنوان اهداکننده این در یاد کرده است. [۳۲]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۵.
[۳۳]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۸۶.
قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند صفا و مروه را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است. [۳۴]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۹۶.
او برخی از دفن شدگان قبرستان معلات مکه را نام برده و از وجود بقعه‌ای بر مزار حضرت خدیجه گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به آمنه مادر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در این قبرستان یاد کرده [۳۵]
تحفة الحرمین، قادری، ص۱۹۹.
که به سخنی دیگر، مرقد او در ابواء، جایی میان مکه و مدینه، است. [۳۶]
السیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۱۶۸.
۸ - گزارش مدینهبخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه [۳۹]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۱.
تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از نا امنی راه و خطر راهزنان نشان دارد. [۴۰]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۲.
پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارتند از: دروازه‌های مدینه [۴۱]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۴.
، مسجدالنبی و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش مهدی خلیفه عباسی [۴۲]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۲۳.
[۴۳]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۲۴.
، احادیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در باره فضیلت زیارت ایشان [۴۴]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۹.
، درهای مسجدالنبی [۴۵]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۵.
، ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم [۴۶]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۱۶.
، و خادمان یا اغوات مسجدالنبی که به گفته او ۹۰ تن بوده‌اند. [۴۷]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۲۶.
۹ - گزارش بقیعگزارش سفرنامه در باره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن، و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بر دارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر ابراهیم فرزند پیامبر، عباس بن عبدالمطلب، چهار امام شیعیان، نافع قاری مشهور، و برخی دیگر گزارش داده است. [۴۸]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۰.
[۴۹]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۱.
مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون بقیع، از جمله صفیه عمه پیامبر، فاطمه بنت اسد، و اسماعیل بن جعفر در چند بیت یاد شده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به تفصیل در این زمینه سخن نگفته است. [۵۰]
تحفة الحرمین، قادری، ص۲۳۱.
۱۰ - وضعیت کتاباز این سفرنامه، نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۶۰۴۹ نگهداری می‌شود و رسول جعفریان آن را با یک مقدمه در ۷۱ صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج۱) چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است. [۵۱]
پنجاه سفرنامه حج قاجاری، جعفریان، ج۱، ص۱۶۹.
[۵۲]
پنجاه سفرنامه حج قاجاری، جعفریان، ج۱، ص۲۴۱.
۱۱ - فهرست منابعپنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش. تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳ق./۲۱۸ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تحفة الحرمین (قادری)». |