تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریزتاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، کتابی تاریخی به فارسی، نوشته نادرمیرزا شاهزاده قاجار است. ۱ - معرفی مطالب کتاباین کتاب مشتمل است بر مطالبی در باره بنا‌ها و آثار تاریخی شهر تبریز، رویدادهای مهم این شهر، مراسم مذهبی و اعیاد و جشنهای ملی، نحوه زندگی مردم، سوکواری‌ها و عروسی‌ها، نحوه پخت غذا، بازی و تفریحات رایج، آب و هوا، محله‌ها، قنات‌ها، مساجد، گورستان‌ها، جنگ‌ها، سیل‌ها و زلزله‌های گذشته آن، ایلات و عشایر ساکن، رستنی‌ها، میوه‌ها، پادشاهان و فرمانروایان، شاعران و نویسندگان و دانشمندان تبریز. ۱.۱ - تاریخ سلاطینهمچنین در این کتاب تاریخ سلاطین قراقوینلو و آق قوینلو، و شورش شیخ عبیداللّه کُرد به تفصیل آمده است. [۱]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۴۰۵ـ ۴۰۸، تبریز ۱۳۷۳ش.
[۲]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۴۱۹ـ ۴۷۸، تبریز ۱۳۷۳ش.
۱.۲ - اسناد تاریخی کتابدر لابلای مطالب کتاب بیش از یکصد فرمان و سند تاریخی از فرمانروایان سلسله‌های گذشته، خطاب به عالمان و حاکمان تبریز، نقل شده است که بسیار جالب توجه است. مهمترین بخش کتاب فصل‌های راجع به دوره قاجار است، به ویژه حوادثی که نویسنده شاهد بسیاری از آن‌ها بوده است. [۳]
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، مقدمه، ص۵، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش.
[۴]
حسین نخجوانی، چهل مقاله، ص ۳۵۳، چاپ یوسف خادم هاشمی نسب، تبریز ۱۳۴۳ش.
۱.۳ - تاریخ آذربایجانگفتنی است که نادرمیرزا به تاریخ تبریز بسنده نکرده و حوزه مطالعاتش سراسر آذربایجان بوده است. [۵]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۳۵، تبریز ۱۳۷۳ش.
۲ - اقامت نویسنده در تبریزتاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز برجسته ترین اثر نادرمیرزا و حاصل چهل سال پژوهش وی به هنگام اقامتش در تبریز است. [۶]
محمدعلی قوسی، «نادرمیرزا و تاریخ تبریز» در یادگار، ج۱، ص۱۹، سال۲، ش۵ (دی ۱۳۲۴).
او پس از فراهم کردن اسناد و مدارک لازم، در ۱۳۰۰، در فراغتش بعد از انصراف از خدمات دیوانی، به نگارش آن پرداخت و دو سال بعد در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی بر آن افزود. [۷]
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، مقدمه، ص۴، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش.
۳ - منابع دیگر این کتابنادرمیرزا در نگارش این اثر علاوه بر کتاب‌ها، سفرنامه‌ها و تذکره‌ها، به سبب شغل دیوانی‌اش از اسناد موجود در حکومت آذربایجان و همچنین مشاهدات و مسموعات شخصی خود بهره گرفته و در جای جای کتاب از منابعی که استفاده کرده، یاد کرده است. [۸]
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، مقدمه، ص۷، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش.
۴ - دقت نادرمیرزا در نوشتن کتابوی ملتزم بوده تا سخن به گزافه نگوید و آنچه را که به چشم ندیده یا از ثقات نشنیده بوده و آنچه را که مطابق باور عقلی نمی‌دانسته و اندک شبهه‌ای در صحّت آن داشته است، در کتابش نقل نکند و به قول خودش تاریخ را آن گونه ننگارد که تنها سلطان را خوش آید. [۹]
یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۵۴ش.
[۱۰]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، تبریز ۱۳۷۳ش.
[۱۱]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۲۴۸، تبریز ۱۳۷۳ش.
۵ - یاری دهندگان نویسندهاو در تألیف این کتاب از افرادی از جمله پسرعمویش، مرتضی میرزا، کمک گرفته است. مرتضی میرزا تاریخچه و اوصاف ابنیه تاریخی تبریز را با شرح قسمت‌های مختلف و مصالح ساختمانی آن‌ها به تفصیل نوشته و نادرمیرزا عین نوشته‌های او را نقل کرده است. [۱۲]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۲۸۲، تبریز ۱۳۷۳ش.
[۱۳]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۲۸۵، تبریز ۱۳۷۳ش.
[۱۴]
نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، ج۱، ص۲۹۱، تبریز ۱۳۷۳ش.
[۱۵]
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، مقدمه، ص۷ـ ۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش.
۶ - سبک نگارش کتاباز نظر سبک نگارش، نادرمیرزا کوشیده است تا در ادامه نهضت بازگشت ادبی حرکت کند و برای رهایی ادب فارسی از خطر تباهی، با شاعران این نهضت همگام شود، از این رو به سبک ابوالفضل بیهقی تأسی جسته است. [۱۶]
حسین نخجوانی، چهل مقاله، ص ۳۵۳، چاپ یوسف خادم هاشمی نسب، تبریز ۱۳۴۳ش.
[۱۷]
محمدعلی قوسی، «نادرمیرزا و تاریخ تبریز» در یادگار، ج۱، ص۲۱، سال۲، ش۵ (دی ۱۳۲۴).
مطالب این کتاب به‌طور منظم طبقه‌بندی نشده است، لذا مباحث تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی و اجتماعی آن کاملاً باهم مخلوط شده است. نادرمیرزا، همانند بیهقی، همواره از موضوعی به موضوعی دیگر گریز زده و در لابلای مطالب از امثال و حکایات بهره گرفته است، با این همه کلمات روان و یکدست و عبارات زیبای او عموماً مطابق قواعد و اصول درست فارسی نویسی است. [۱۸]
یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج۱، ص۱۷۷، تهران ۱۳۵۴ش.
۷ - فهرست منابع(۱) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، تهران ۱۳۵۴ش. (۲) محمدعلی قوسی، «نادرمیرزا و تاریخ تبریز» در یادگار، سال۲، ش۵ (دی ۱۳۲۴). (۳) نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش. (۴) نادرمیرزا قاجار، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ش. (۵) حسین نخجوانی، چهل مقاله، چاپ یوسف خادم هاشمی نسب، تبریز ۱۳۴۳ش ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز»، شماره۳۱۴۴. |