تاریخ مشروطه ایران (کتاب)تاریخ مشروطه ایران، از منابع مستند تاریخ مشروطیت (خصوصاً در تبریز)، تألیف سید احمد کسروی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - قصد کسروی از تدوین کتاب ۳ - منابع مورد استفاده در تدوین کتاب ۴ - محاسن و معایب کتاب ۵ - نقطه ثقل تمرکز مولف در تدوین اثر ۶ - نتیجه پرهیز از به کار بردن لغات عربی ۷ - نظرات مختلف در مورد کتاب کسروی ۸ - تحلیل های ارائه شده توسط مولف اثر ۹ - اولین چاپ تاریخ مشروطه ایران ۱۰ - وعده هائی که تحقق نیافتند ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منابع ۱ - نحوه تدوین تاریخ مشروطه ایرانکسروی در ۱۳۰۲ ش که هجده سال از وقایع مشروطه می‌گذشت، بر آن شد تا رخدادهای آذربایجان را از بَدو جنبش مشروطه به رشته تحریر درآورد؛ یادداشت‌هایی نیز تهیه کرد که ابتدا در سوریه در «مهنامة العرفان» تحت عنوان «آذربایجان فی ثمانیه عشر عاماً» به چاپ رسید، [۱]
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۷۹۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
و از ۱۳۱۳ ش به صورت سلسله مقالاتی در مجله پیمان منتشر شد.
از آن‌جا که رخدادهای آذربایجان از سایر مناطق قابل تفکیک نبود، حوادث و وقایع دیگر کانون های جنبش مشروطه خواهی چون تهران و گیلان نیز افزوده شد [۲]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
و بدین ترتیب تاریخ مشروطه ایران در سه بخش به چاپ رسید.
وقایع پس از انقلاب مشروطه تا پایان قیام شیخ محمد خیابانی نیز در چهار بخش با عنوان «تاریخ هیجده ساله آذربایجان» منتشر شد. ۲ - قصد کسروی از تدوین کتابکسروی مدعی است که در این کتاب قصد تاریخ نگاری ندارد [۳]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴]
احمد کسروی، در پیرامون تاریخ، ج۱، ص۱۱۳، چاپ عزیز علی زاده، تهران ۱۳۷۷ ش.
و قصد خویش را از نگاشتن تاریخ مشروطه، ضبط وقایع و حوادث مشروطه برای آیندگان، ارج گذاری مبارزان گمنام مشروطه و یادآوری ایام تلخ گذشته ذکر می‌کند. [۵]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۳ـ ۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳ - منابع مورد استفاده در تدوین کتابوی در نگارش تاریخ مشروطه ایران از «تاریخ بیداری ایرانیان» و «کتاب آبی» بهره جسته است. نویسنده تاریخ مشروطه ایران که در زمان انقلاب مشروطه شانزده سال داشته، [۶]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۱۵۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
از نزدیک شاهد وقایع و حوادث تبریز، دومین کانون انقلاب مشروطه، بوده است.
وی با سران مشروطه آذربایجان آشنایی داشته و کوشیده است تا دیده‌ها و شنیده های خود را به رشته تحریر درآورد و کمتر به حدس و گمان تکیه کند. به عنوان مثال می توان به ماجرای محاصره تبریز اشاره کرد که مؤلف مشاهدات خود را در جریان محاصره تبریز بیان کرده است. [۷]
احمد کسروی، ج۱، ص۸۸۴، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش.
وی با استعانت از مشاهدات خود و بقیه عوامل و رهبران نهضت، از یادداشت های دست اول خصوصی، گزارش ها، اعلامیه‌ها و تلگراف های رسمی داخلی و خارجی و روزنامه‌ها و کتاب‌ها در مطالب خود بهره برده است که البته بیش‌تر در پاورقی‌ها به آن‌ها اشاره کرده است. ۴ - محاسن و معایب کتاباز امتیازات تاریخ مشروطه ایران عکس های فراوان آن است که با توجه به امکانات آن روزگار، از کارهای ارزنده و کم نظیر به شمار می‌رود. با این همه، این کتاب از کاستی‌ها و سستی‌ها خالی نیست؛ گه گاه گرایش های جانبدارانه کسروی در ذکر وقایع انقلاب و نقش افراد در آن، به چشم می‌خورد. او بیش‌تر به نقش مردم گمنام کوچه و بازار و مجاهدان پرداخته و از کسانی چون «تقی زاده» و همفکران وی که در تصمیم گیری های عمده مشارکت داشتند نام نبرده یا چندان به خوشی از آنان یاد نکرده است. [۸]
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۲۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۹]
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۱۰]
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۷۵، تهران ۱۳۵۵ ش.
۵ - نقطه ثقل تمرکز مولف در تدوین اثردقتها و ریز بینی های کسروی را بیش‌تر در بخش تبریز و آذربایجان می‌توان دید، ولی در شرح وقایع انقلاب در تهران و دیگر شهرها اطلاعات وی چندان دقیق و موشکافانه به نظر نمی‌رسد؛ او در این موارد بیش‌تر از کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» بهره برده است و علت این امر به گفته خود کسروی نداشتن اطلاعات کافی از اوضاع و چگونگی انقلاب در آن بلاد است. [۱۱]
حسن تقی زاده، خطابه سید حسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران، ج۱، ص۸، تهران ۱۳۳۸ش.
کسروی در ذکر وقایع تبریز و حوادث مشروطیت در آن شهر، شیفتگی فراوان نشان می‌دهد و در موارد متعدد به ستایش انجمن تبریز و رشادت‌ها و فداکاری های مجاهدان آن شهر، چه آذربایجانی و چه قفقازی، می پردازد. [۱۲]
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۴۹ـ۵۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۱۳]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۵۱۷، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۴]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۷۱۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۵]
احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۷۲۷، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶ - نتیجه پرهیز از به کار بردن لغات عربیهمچنین کسروی در این کتاب برای پرهیز از به کار بردن کلمات عربی از واژه های برساخته که غالباً در هیچ فرهنگ و لغتنامه ای نیامده، استفاده بسیار کرده است. در نتیجه این اصرار کسروی به ساخت لغات تازه، نثر کتاب صورتی ساختگی پیدا کرده است که کمتر کسی را خوش می‌آید. [۱۶]
احمد کسروی، ج۱، ص۱۵۵، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش.( در رفت به جای مخارج)
[۱۷]
احمد کسروی، ج۱، ص۱۵۸، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش. ( هَنایش به جای تأثیر)
[۱۸]
احمد کسروی، ج۱، ص۱۷۹، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش. ( سهش به جای احساس)
۷ - نظرات مختلف در مورد کتاب کسرویبسیاری از مورخان و رجال دوره مشروطیت کتاب کسروی را مثبت ارزیابی نکرده اند. «تقی زاده» کتاب را از حیث ثبت تاریخ روز و ماه و سال وقایع سودمند می‌داند، ولی معتقد است که بسیاری از مندرجات آن خلاف حقیقت و پر از اشتباه است و حتی مطالب مرتبط با خودش را بی اساس می‌داند. [۱۹]
حسن تقی زاده، خطابه سید حسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، تهران ۱۳۳۸ش.
«مهدی ملک زاده»، مؤلف «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران»، نیز بر این اعتقاد است که کسروی در ذکر بسیاری از حوادث و موقعیت اشخاص در انقلاب خطا کرده و ظلم بزرگی در حق خادمان مشروطیت روا داشته است. [۲۰]
حسن تقی زاده، خطابه سید حسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران، ج۱، ص۸، تهران ۱۳۳۸ش.
۸ - تحلیل های ارائه شده توسط مولف اثرکسروی در تاریخ هیجده ساله آذربایجان با محور قراردادن وقایع آذربایجان سیر تاریخی هجده ساله مشروطه را دنبال کرده است و با همان شیوه نگارش، علاوه بر روایت مستندات تاریخی پس از فتح تهران، در جای جای کتاب خود به داوری رجال مشروطیت نیز پرداخته و نظریات خود را به صراحت ابراز داشته است. ۹ - اولین چاپ تاریخ مشروطه ایرانتاریخ مشروطه ایران نخستین بار در ۱۳۱۹ ش در تهران منتشر شد و پس از آن مکرر به چاپ رسیده است. ۱۰ - وعده هائی که تحقق نیافتندبا این‌که کسروی در ابتدای کتاب تاریخ مشروطه وعده می‌دهد که اسامی پدیدآورندگان و چگونگی چاپ کتاب را در آخرین بخش خواهد آورد، هیچ فهرستی در پایان کتاب دیده نمی‌شود. ۱۱ - فهرست منابع(۱) حسن تقی زاده، خطابه سید حسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران، تهران ۱۳۳۸ش. (۲) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳) احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ ش. (۴) احمد کسروی، در پیرامون تاریخ، چاپ عزیز علی زاده، تهران ۱۳۷۷ ش. (۵) مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ ش. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ مشروطه ایران»، شماره۳۱۳۶. |