الهدایة فی الاصول و الفروعکتاب الهدایة فی الأصول و الفروع تألیف ابو جعفر دوم محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه، معروف به شیخ صدوق يا ابن بابویه (م ۳۸۱ ق) از علمای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است، نام‌هاى ديگر كتاب: الهداية بالخير في الأصول و الفروع و هدایة المتعلّمین می باشد. ۱ - معرفی کتاباین کتاب دو بخش دارد: بخش نخست مربوط به اصول اعتقادی از قبیل توحید، نبوت، امامت، تقیه، اسلام و ایمان، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، ارکان الاسلام و نیت است. بخش دوم در فروع فقهی است که از ابواب طهارت شروع می شود و به ابواب ارث پایان می پذیرد. در طول قرن‌ها فقهای شیعه، اهتمام و توجه خاصی به این کتاب داشته اند و از مصادر فقهی و روایی معتبر در نزد آنها بوده است؛ تا جایی که بزرگان شیعه آنچه در این کتاب ذکر شده، به عنوان حدیث تلقی کرده اند. شیخ انصاری می فرماید: «... کما عمل بفتاوی علی بن بابویه لتنزیل فتواه منزله روایته...». ۲ - اعتبار علمى كتاب الهداية، يكى از معروفترين ذخائر فقهى و روايى اماميّه و از مشهورترين آثار علمى باقى مانده از شیخ صدوق ( قده) مى‌باشد. شهرت گستردۀ اين كتاب در خلال قرن‌هاى متمادى و جايگاه رفيع آن در كتب فهارس و رجال و مراكز حوزه‌هاى علميّه و دينى و انتساب آن به شيخ صدوق( قده) از بارزترين مشخصۀ آن مى‌باشد. فقهاى عظام نسبت به اين كتاب توجه خاصى مبذول داشته‌اند و در بسيارى از كتب فقهى نظير« کشف اللثام »، « الحدائق الناظرة »، « ریاض المسالک »،« مستند الشیعة »، « بحار الأنوار»، « جواهر الکلام » و كتاب‌هاى شیخ اعظم انصاری ( قده) به آن استناد و از آن نقل قول شده است. متن اين كتاب و فتاواى شيخ صدوق در آن در نزد اصحاب و فقهاى عظام به منزلۀ روايات ائمۀ معصومین علیهم السلام است زيرا شيخ صدوق به غير از مضامين اخبار فتوی نمى‌داده است. اين كتاب حاصل سفرهاى متعدد و استفاده از ۲۰۶ نفر از مشايخ وى است كه در مقدمۀ ناشر به آن اشاره شده است. كتاب« الهداية» و« المقنع » مانند دو درخت از يك ريشۀ واحد هستند و بسيارى از عبارت‌هاى آن دو نظير هم مى‌باشد. اگر چه كتاب الهداية از شهرت المقنع برخوردار نيست امّا مباحث فقهى، منضبطتر و منظم‌تر در آن مطرح شده است و بسيارى از ذكرهاى مستحب و ادعيّه كه در كتاب المقنع آمده است، در آن ديده نمى‌شود. ۳ - تاريخ تأليف از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاعى در مصادر و تراجم ديده نشده امّا با توجه به اين كه در الهداية بعد از نام علی بن حسین بن بابویه پدر بزرگوار شيخ صدوق( ره) عبارت« رحمه اللّه» ديده مى‌شود اين كتاب پس از وفات ايشان در سال ۳۲۹ ق تأليف شده است. از طرفى در كتاب الاعتقادات شيخ صدوق يا دین الإمامیّة در صفحۀ ۹۵ آمده است: قد أخرجت هذا الفصل من كتاب الهداية، بنابراين كتاب الهداية قبل از كتاب الاعتقادات كه در سال ۳۶۸ ق تأليف شده، نوشته شده است. از مجموع مطالب بالا مى‌توان نتيجه گرفت كه اين كتاب بين سال‌هاى ۳۲۹ تا ۳۶۸ ق تأليف شده است. البته با توجه به سفرهاى وى به مناطق مختلف و استفاده از راويان و فقهاى زمان خود احتمالا بين سال‌هاى ۳۴۷ تا ۳۶۸ كتاب تأليف شده است. ۴ - تاريخ انتشار اين كتاب اولين بار در ضمن كتاب جوامع الفقهیة در سال ۱۲۷۶ ق چاپ شده است. ، سپس در سال ۱۳۷۷ ق در ایران و در سال ۱۴۱۴ ق در بيرون همراه با كتاب المقنع چاپ شده است. كتاب موجود توسط مؤسسۀ امام هادی علیه السلام و تحت نظارت گروه تحقيق اين مؤسسه در رجب المرجب سال ۱۴۱۸ ق در چاپخانۀ اعتماد در قم چاپ شده است. ۵ - نسخه‌ها در الذريعة به ۷ نسخه اشاره شده است كه عبارتند از: ۱- نسخۀ خطى كتابخانۀ مدرسۀ آیة اللّه بروجردی در نجف اشرف به خط تاج الدين حسين بن عوض شاه كاشانى كه در سال ۶۸۷ ق تأليف شده است و تا آخر كتاب میراث است. ۲- نسخۀ كتابخانۀ صدر تا آخر كتاب حج. ۳- نسخۀ كتابخانۀ سيد ابو القاسم اصفهانى در نجف اشرف تا آخر ميراث. ۴- نسخۀ ميرزا محمد على اردوبادى. ۵- نسخۀ شیخ هادی کاشف الغطاء . ۶- نسخۀ كتابخانۀ راجه فيض‌آبادى. ۷- نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است. در كتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه نيز به ۱۱ نسخه اشاره شده كه مهم‌ترين آنان نسخۀ خطى مدرسۀ آية اللّه بروجردى در سال ۶۸۷ ق و نسخۀ خطى لوس آنجلس در سال ۷۷۶ ق است. ۵.۱ - نُسخ مورد اعتماددر چاپ كتاب موجود از ۱۲ نسخه استفاده شده است كه از بين اين ۱۲ نسخه، سه نسخه با رمزهاى« ب، ج، د» در انتشار كتاب به عنوان اصل در مقابله و تصحيح مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه عبارتند از: ۱- نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى( قده) با شمارۀ ۴۳۳۲ به خط محمد تقى كه در سال ۱۲۳۱ ق نگارش آن پايان يافته است. اين نسخه با رمز« ب» مشخص شده است. ۲- نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ فیضیۀ قم با شمارۀ ۱۷۰۲ كه در يك مجلد همراه با ارشاد شيخ مفيد نوشته شده است. اين كتاب به خط محمد شجاع مسعود تويسركانى و در سال ۱۰۸۶ ق نوشته شده است و با رمز« ج» مشخص شده است. ۳- نسخۀ كتابخانۀ مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس، با شمارۀ ۷۲۲ كه در يك مجلد با المقنع نوشته شده است. اين كتاب در سال ۱۲۴۴ ق نوشته شده و با رمز« د» مشخص شده است. پس از اتمام مقابله و تصحيح، ناشرين كتاب نسخۀ كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران با شمارۀ ۸۹۷۱ را يافته‌اند كه نسخۀ بسيار نفيسى بوده است. اين نسخه با رمز« ت» مشخص شده است. و به دليل خوبى اين نسخه براى تصحيح متن بعدها از آن استفاده شده است . ۶ - نام كتاب در فهرست ابن نديم، [۲۴]
فهرست، ابن ندیم ،ج۱، ص ۲۹۲
رجال نجاشی و بحار الأنوار نام كتاب« الهداية» و بدون اضافه ذكر شده است.امّا در الذریعة « الهداية بالخير في الأصول و الفروع»، و در نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه بروجردى در نجف اشرف« هدایة المتعلمین » ناميده شده است. در مقدمۀ ناشر كتاب موجود، ملحقات بالخير، و المتعلمين را صحيح ندانسته است. ۷ - تقسيم بندى مطالب كتاب شامل دو قسمت اعتقادات بصورت مختصر و مباحث فقهى است. ۷.۱ - اعتقاداتقسمت اعتقادات شامل مباحث توحيد، نبوت، امامت، تقیه ، اسلام و ايمان، امر به معروف و نهى از منكر، جهاد در راه خدا، اركانى كه اسلام بر آن بنا شده است و نيت مى‌باشد. بحث‌هاى تقيه، جهاد، و امر به معروف و نهی از منکر بعدها در مباحث فقهى نيز مطرح شده‌اند. ۷.۲ - فقهامّا قسمت فقه شامل ابواب طهارت ، صلاة، زکات ، صوم، حج ، نکاح ، انواع طلاق ، قضاء، حدود، ديات، اطعمه، مكاسب و تجارات، ربا ، دين، وصايا، وقف و ارث مى‌باشد. از آنجايى كه در فقه قدماء بسيارى از تفريعات و مباحث فقهى مطرح نشده است، در كتاب الهداية نيز بسيارى از مباحث مطرح نشده و حتى بعضى از مباحثى كه در المقنع ذكر شده در اين كتاب وجود ندارد كه عبارتند از: كفالات، لقطه ، مزارعه ، اجاره ، شراء اراضى اهل ذمه ، شفعه ، ايمان، نذور و كفارات، صيد و ذبائح، عتق و تدبير و مكاتبه و غير از آن، داخل شدن در كارهاى حكومتى. ۸ - روش تحقيق كتاب الهداية از نظر تحقيق و تصحيح داراى مزاياى باارزشى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود. ۱- استفاده از اقوال مصنف و نظريات بزرگان از فقها براى دفع ابهام از بعضى از عبارت‌ها و احکام فقهى. ۲- شرح الفاظ مشكل با استفاده از كتاب‌هاى لغت در حواشى كتاب. ۳- بيان زندگى‌نامۀ مختصر بعضى از بزرگان و مكان‌ها. ۴- اشاره به تفاوت نظريات مؤلف در كتاب‌هاى مختلفش. ۵- بيان اختلافات نظريات مؤلف با اقوال مشهور و اختلافات لفظى. ۶- استخراج آيات كريمه و مصادر اقوال و نظريات. در چاپ كتاب موجود مراكزى همچون مؤسسۀ شهيد محمد حسن نواب، مدرسۀ شهيدين، مركز معجم فقهى آیة اللّه عظمی گلپایگانی ، و همچنين مركز تحقيقات علوم اسلامى( نور) همكارى داشته‌اند . ۹ - ويژگى‌ها در حالى كه متن كتاب برگرفته از متن احاديث مى‌باشد اما تعابير« قال»،« روى»، و نظائر آن و حتى ذكر نام راويان همچون عمار بن موسی ، زهرى، متن ناهمگونى را ايجاد كرده است. همچنين مؤلف گاهى نظريات پدر بزرگوارش على بن حسين بن بابويه رحمة اللّه را نيز در كنار نظريات فقهى خود آورده است. از ديگر ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف سعى نموده است بسيارى از مستحبات و ادعيه كه در كتب فقهى نظير او وجود داشته است در كتاب مطرح ننمايد تا مباحث كتاب چهرۀ فقهى بيشترى به خود بگيرد. ۱۰ - كلمات بزرگان روضات الجنات : كتابه( الصدوق) الموسوم بالهداية في الأصول و الفقه على سبيل الاختصار و الجمود على الفتوى و شاعت نسبته إليه في كتب الاستدلال. [۳۶]
روضات الجنات، ج ۶، ص ۱۳۶.
ریاض العلماء : و من كتبه وصلت إلينا كتاب الهداية في الفقه مختصر. [۳۷]
رياض العلماء، ج ۵، ص ۱۲۱.
بحار الأنوار: علامه مجلسی در فصل اول از جلد اول بحار الأنوار پس از بيان اسامى كتاب‌هاى شيخ صدوق آنها را از نظر شهرت به دو دسته تقسيم مى‌كند. يك دسته مثل العيون و العلل و المقنع كه شهرت آنان از کتب اربعه كمتر نيست. و يك دسته ديگر كه به شهرت كتب اربعه غير سند و يكى از آنان كتاب الهداية است كه در مورد آن مى‌گويد: كتاب الهداية أيضا مشهور لكن ليس بهذه المثابة. جواهر الكلام: بل فيهم من لا يفتى إلا بمضامين الأخبار كالصدوق في الفقيه و الهداية بل حكى عن والده أيضا ذلك. ۱۱ - وضعیت نشراین کتاب در یک جلد به زبان عربی، به همت مؤسسه الامام الهادی، در قم، به سال ۱۴۱۸ ق چاپ و منتشر شده است. ۱۲ - پانویس۱۳ - منبعنرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «الهدایة». |