المسالک و الممالک (البکری)«المسالک و الممالک»، تالیف بزرگ‌ترین جغرافی دان اندلس، ابو عبیدالله البکری (۴۰۵- ۴۷۸ ق) است که در حدود ۲۶۰ ق، تالیف شده و به جغرافیای تمام عالم اسلام پرداخته است. قسمتی از «المسالک و الممالک» به جغرافیا و بخش‌هایی نیز به موضوعات تاریخی و تمدنی اختصاص دارد. این اثر، مورد استفاده جغرافی دانان دوره‌های بعد قرار گرفته است. ۱ - ساختار کتابکتاب، مشتمل بر یک مقدمه و دو جزء است. مقدمه کتاب، به قلم سعد غراب با ذکر اوضاع سیاسی- اجتماعی زمان مؤلف و شرح حال و آثار او آغاز شده است. متن اثر، در دو جلد تدوین شده است که هر جلد، مشتمل بر مطالب فراوانی است. شیوه نگارش کتاب، یکی از روش‌های نگارش جغرافیاست که علمای اندلس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم به آن توجه نمودند و ابو عبیدالله بکری، بزرگ‌ترین جغرافی دانی است که کتاب مهم خود را به این شیوه نوشت. ویژگی خاص نگارش بکری توجه به بیان وقایع تاریخی است که با دقت و توصیف کامل می‌آورد. ۲ - گزارش محتوامسلمانان، در طی هشت قرن حضورشان در اندلس، میراث علمی بسیار گران سنگی را از خود به جای گذاشتند. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که مورد توجه ویژه آنان قرار گرفت، جغرافیا بود. این آثار جغرافیایی را می‌توان به شیوه‌های مختلفی تقسیم بندی کرد که تعدادی از آنها بر اساس «مسالک و ممالک» تالیف شده‌اند. از نام کتاب و شیوه نگارش آن چنین برمی آید که بکری می‌خواسته است کتابش به صورت راه نامه‌ای باشد که در آن، فواصل تقریبی شهرها و منازل میان شهرها را بیاورد؛ با این وصف، او تنها به مسائل صرفا جغرافیایی بسنده نکرده، بلکه بخش‌هایی از کتاب خود را به تاریخ سیاسی و اجتماعی و حتی نژادشناسی اختصاص داده و همین امر نیز موجب ارزش و اهمیت کتاب وی شده است. وی در این اثر به روایات کهن در باره کشورهای اسلامی و شرح نواحی آن پرداخته و از سنت جغرافی نویسان روزگار خویش و ادوار گذشته پیروی کرده است. ۲.۱ - جلد اولجلد اول: بکری، کتاب را با مدت آبادانی زمین، مبدا خلقت، و ذکر نافرمانی ابلیس آغاز کرده است. پس از آن، به شرح داستان آدم و حوا پرداخته است. شرح احوالات حدود ۳۰ تن از انبیاء از جمله شیث، ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط و یوسف بخش اعظمی از جلد اول کتاب را به خود اختصاص داده است. ابو عبید، هم چنین بخش‌هایی از کتاب خود را به ذکر عجایب اختصاص داده است؛ ذکر غرائبی مانند هواتف که به معنای اصواتی است که شنیده شده بدون اینکه صاحب آن صوت دیده شود و کهانت و مانند آن. علاوه بر آن، مطالب بسیاری را به نقل از ابن عباس به ویژه در باره شرح قبایل عرب نقل کرده است. نویسنده، در ادامه به ذکر ملوک روم، چین و ترک، فارس و مانند آن پرداخته است. مطالعه راه‌های مکه به عمان، بصره به یمامه، بصره به مکه از دیگر مطالب جغرافیایی کتاب است. بخشی از آن نیز مربوط به روس‌ها و اسلاوهاست. شرح مطالبی پیرامون کعبه و مسجد الحرام، مانند آتش سوزی کعبه، مساحت کعبه، ابواب مسجد الحرام، ذکر صفا و مروه و کوه‌های مکه و مدینه نیز از جمله مطالب خواندنی این بخش از کتاب است. پس از آن، نویسنده، به شهر اهواز (خوزستان) و بصره و بغداد و بابل و خراسان و ماوراءالنهر و کرمان و از آن جا به شام و دمشق و فلسطین و بلاد روم و سودان و یمن و عمان و مصر پرداخته است. ۲.۲ - جلد دومجلد دوم: این جلد، با ذکر ملوک مصر و فتح مصر توسط مسلمانان آغاز شده است. ذکر شهرها و راه‌های مختلف مصر و از جمله شهر اسکندریه و مناره معروف آن و شهر طرابلس، از دیگر مطالب مربوط به این سرزمین است. ابو عبید با روشی عالمانه خلاصه‌هایی تاریخی فراهم آورده که پس از او هیچ کس در این راه به مقام او نرسیده است. با این وصف، اسامی امکنه مغرب و آفریقا و بلاد سودان که وی در کتاب خود آورده، نیز به همین اندازه سودمند است. کتاب، دارای اسناد و مدارک ارزش مندی است که گمان می‌رود در درجه اول برای تامین مقاصد اداری تهیه شده باشد. مشروح‌ترین بخش کتاب، در باره شمال آفریقاست. از مناطق مهم تونس، قیروان است که ورود اسلام به آفریقا از این شهر بوده و راه‌های مختلف آن به مناطق دیگر ذکر شده است. نویسنده، در این جلد خواننده را با راه‌ها، خطوط ساحلی، بنادر، مساجد، دیوارها و لنگرگاه‌های شمال آفریقا آشنا می‌کند. ۳ - وضعیت کتابنسخ خطی شناسایی شده این کتاب که در کتاب خانه‌های مختلف پراکنده است، هیچ یک کامل نیست و متن کامل آن تا کنون به دست نیامده است. نسخه حاضر، با مقدمه و تحقیق آقایان آدریان وان لیوون و اندروفری در دو مجلد منتشر شده است. [۱]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، کراچکوفسکی، ترجمه ابو القاسم پاینده، ص۲۱۸.
[۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم، مدخل: ابو عبید بکری.
[۳]
پژوهشی در باب جغرافی دانان اندلس و آثار آنها، روحی میرآبادی، علی رضا، مجله آینه پژوهش، مهر و آبان ۱۳۸۱، شماره ۷۶، ص۱۲ - ۲۳.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |