اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرامکتاب اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام از منابع تاریخ مکه ، نوشته عبدالکریم قطبی (۹۶۱ـ۱۰۱۶ق.) است. ۱ - معرفی کتاباین کتاب با عنوان اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام دربردارنده آگاهی‌هایی از تاریخ کعبه و مسجدالحرام ، تعمیرها و گسترش‌های آن دو و وضع مدارس، مکان‌ها و مساجد مکه است. اعلام العلماء تلخیص و ذیل کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نوشته قطب الدین نهروالی ، عموی عبدالکریم قطبی، است. ۲ - معرفی مولفنویسنده کتاب، اکمل الدین عبدالکریم بن محب الدین نهروالی حنفی مکی مشهور به قطبی به سال ۹۶۱ق. در احمدآباد هند زاده شد. او همراه پدرش به مکه آمد و در آن جا رشد کرد و معارف اسلامی را آموخت. وی در ۹۸۲ق. مسئولیت افتای مکه را عهده دار گشت و به جهت داشتن مناصب مذهبی مانند امامت مقام حنفی و مدیریت مدرسه سلطان مراد مکه، دولت عثمانی برایش مقرری ویژه تعیین کرد. [۱]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
[۲]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۱، «مقدمه».
گفته‌اند: مدتی قاضی یمن بوده است. [۳]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۵.
برخی از تاریخ نگاران مکه به او القابی چون علامه و مفتی مکه داده‌اند. [۴]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
از توانایی ذهنی، حافظه قوی، خبرگی در فقه و حدیث و ادبیات ، و نیز مهارتش در خوشنویسی گزارش‌هایی آمده است. [۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۲، «مقدمه».
او در گردآوری کتاب کوشا بود. اموال، کتابخانه و آثار علمی عمویش به او رسید. [۶]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۵.
۳ - اساتید و آثارعبدالکریم دانش‌های اسلامی را نزد استادان گوناگون، افزون بر عموی خود، فراگرفت. از مشایخ او احمد بن حجر هیثمی و شیخ عبدالله سندی را می‌توان یاد کرد. [۷]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
وی در ۱۰۱۴ق. وفات یافت و در مقبره معلات مکه دفن شد. [۸]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
[۹]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
جز اعلام العلماء، اثری حدیثی در شرح صحیح بخاری با عنوان النهر الجاری علی صحیح البخاری به وی نسبت یافته است. [۱۰]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
او نام کتابش را در مقدمه، اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام یاد کرده است. [۱۱]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
برخی نام آن را تاریخ البلد الحرام آورده‌اند. [۱۲]
معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.
۴ - ساختار کتاباین کتاب بر پایه تدوین و تبویب متن اصلی در ۱۰ باب و یک خاتمه تنظیم شده است: ۱. در باب نخست، وصفی کوتاه از موقعیت جغرافیایی مکه و حرم آمده است. در روزگار عبدالکریم قطبی، از بالای کوه ابوقبیس بیشتر خانه‌های مکه دیده می‌شده و آغاز و پایان شهر، باب معلات و باب شبیکه، دو دروازه مکه، بوده است. به گفته او، این دو دروازه ۴۱۷۲ ذرع فاصله داشته‌اند. [۱۳]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹-۳۰.
۲. در باب دوم، گزارشی از تاریخ کعبه و بناهای گوناگون آن، تعمیرها و هدایا و خدمات حکمرانان وآویزه‌های آن آمده است. [۱۴]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۶-۷۳.
از جمله آن‌ها اشاره به ارسال صره رومی، قنادیل، گوهرهای آراسته، نوشته‌ای به خط مراد خان عثمانی، و توضیح چگونگی دریافت هدایا به دست مسئولان حرم [۱۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.
است. او می‌افزاید که حج گزاری سلطان مراد خان عثمانی به سال ۹۹۷ق. انجام پذیرفته است. [۱۶]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.
۳. باب سوم به تاریخ و افزوده‌های مسجدالحرام اختصاص یافته است. [۱۷]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۷۳.
۴. باب‌های چهارم و پنجم به گسترش مسجدالحرام به دست خلفای عباسی [۱۸]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۹۰.
و شکل گیری درها و ستون‌های تازه می‌پردازند.۵. باب ششم درباره ترسیم و تعمیر مسجدالحرام در روزگار چراکسه [۱۹]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۳-۱۰۱.
است.۶. چهار باب بعد به خیرات و یاری‌های عثمانیان به حرمین اختصاص یافته [۲۰]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵-۱۳۳.
و در آن‌ها آگاهی‌هایی گسترده درباره وضع مسجدالحرام، ابواب، ستون‌ها، گنبدها، مناره‌ها و طاق‌های آن در گسترش و تعمیرهای عثمانیان [۲۱]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۴-۱۴۵.
ارائه شده است.۵ - گزارش محتوا۱. عبدالکریم قطبی معتقد است کتاب عمویش بیش از حد گسترش یافته و آگاهی‌های فرعی درباره حکمرانان و خلفا و کسانی که در تعمیر و گسترش مسجدالحرام و کعبه نقش داشته و حتی آن‌ها که ارتباطی با این مکان‌های مقدس نداشته‌اند، در آن راه یافته است. وی این گونه مطالب را برای فهم تاریخ مکه ، کعبه و مسجدالحرام ضروری ندانسته و حذف آن‌ها را روا شمرده است. [۲۲]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
مصححان آن کتاب، به تلخیص عبدالکریم نقد زده‌اند و بر آنند که او مطالب ضروری فراوان را حذف کرده است. از این رو، بسیاری از گزارش‌های حذف شده را در پانوشت صفحات آورده‌اند. [۲۳]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۸.
[۲۴]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
[۲۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۹.
[۲۶]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۰.
۲. نویسنده کوشیده تا گزارش‌ها و مباحث اصلی کتاب نهروالی را با مطالب و آگاهی‌های جدید کامل کند. [۲۷]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
این نکات مربوط به تعمیرها، ترمیم‌ها و رویدادهایی هستند که در فاصله زمانی میان قطب الدین نهروالی و عبدالکریم قطبی یعنی از ۹۹۰ تا ۱۰۰۰ق. در مسجدالحرام و کعبه رخ داده‌اند. [۲۸]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
وی گاه گزارش‌های افزوده شده را با عبارت «اقول» از آگاهی‌های متن اصلی کتاب نهروالی جدا کرده است. [۲۹]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹.
[۳۰]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۵۹.
[۳۱]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۱.
گاه نیز افزوده‌های وی بی هیچ نشانه‌ای به متن اصلی پیوسته شده‌اند. [۳۲]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۵.
۳. در برخی ازگزارش‌های قطب الدین نهروالی، منبع و ماخذ در متن اصلی یاد شده؛ اما عبدالکریم نام منبع را در تلخیص حذف کرده است. [۳۳]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۷.
نیز گاهی عبدالکریم بر وصف‌ها وگزارش‌های نهروالی، با عبارت «قال شیخنا» تاکید کرده است. [۳۴]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
[۳۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
[۳۶]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۶.
۴. در پی گفتار درباره خدمات سلطان سلیمان خان عثمانی (۹۲۶ـ۹۷۴ق.) ، از سیاست او در ساخت مدارس چهارگانه بر پایه مذاهب اهل سنت و تعیین مقرری و اوقاف برای این مدارس و مدرسه حنفیان یاد شده که زیر نظارت و مدیریت قطب الدین نهروالی بوده است. [۳۷]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
نویسنده گزارشی از وضع این مدرسه پس از وفات عمویش ارائه کرده است. به نوشته او، قاضی مکه و شیخ الحرم و دیگر مسئولان، وی را سزاوار اداره مدرسه می‌دانستند و شریف مکه و سلطان عثمانی نیز با مدیریت وی موافق بودند؛ اما مخالفانش نظر سلطان را تغییر داده و آن منصب را از چنگ او درآورده، به دیگری سپرده‌اند. [۳۸]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.
وی درباره وضع مدارس شافعیان ، مالکیان و حنبلیان گزارش‌هایی مختصر داده و افزوده است که در دوران او همه این مدارس به مدرسه حنفیان تبدیل شده‌اند. [۳۹]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.
۵. نویسنده در فصلی جداگانه، از صدقات و تلاش‌های نیکوکارانه عثمانیان در گسترش مسجدالنبی و مکان‌ها و تعمیر چشمه‌های مدینه سخن گفته است. [۴۰]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۶-۱۵۲.
۶. در پایان، مکان‌های مقدس ومکان استجابت دعا در مکه را از جنبه دینی و تاریخی معرفی نموده است؛ مانند زادگاه پیامبر [۴۱]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
، خانه حضرت خدیجه [۴۲]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
، دار خیزران [۴۳]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۵.
کوه ابوقبیس [۴۴]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۷.
و زادگاه حمزه . [۴۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.
۷. یکی از بخش‌های کتاب که از افزوده‌های عبدالکریم است، گزارش نمونه‌هایی از سندهای شرعی و وقفی روزگار عثمانیان است. [۴۶]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۹-۱۷۵.
در یک سند، موقوفه‌های مخصوص پرده کعبه از سرزمین‌های مصر معرفی شده که به دست سلطان سلیمان عثمانی وقف شده‌اند. اهمیت این سند در آگاهی‌های آن درباره نام این سرزمین‌ها و آبادی‌های وقف شده مصر و ویژگی‌های دقیق اسناد شرعی روزگار عثمانیان و تعیین هزینه‌های مربوط به پرده کعبه است. [۴۷]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۷۲-۱۷۵.
۸. نویسنده هنگام نگارش و اتمام این اثر را یک شنبه ۱۱ روز مانده به پایان ماه شعبان در سال ۱۰۰۰ ق. [۴۸]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.
(ص۱۶۸) ثبت کرده، در حالی که در خانه اش جنب باب العمره مسجدالحرام سکونت داشته است. [۴۹]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.
۶ - نسخه شناسیکتاب حاضر چاپ‌های گوناگون دارد. یک بار در قاهره به سال ۱۳۶۹ق. به اهتمام مکتبة الثقافه با عنوان تاریخ البلد الحرام منتشر شده است. [۵۰]
معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.
نوبتی دیگر بر پایه چند نسخه خطی به اهتمام احمد محمد جمال و عبدالعزیز رفاعی و عبدالله جبوری در ۲۰۰ صفحه با قطع وزیری در دار الرفاعی ریاض به سال ۱۴۰۳ق. تحقیق و تصحیح شده است.محققان این کتاب، افزون بر تهیه فهرست‌های راهنما و شناسایی مصادر و مآخذ کتاب، یادداشت‌هایی سودمند افزوده‌اند. در این یادداشت‌ها، درباره تلخیص‌ها و افزوده‌های نویسنده بر کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نهروالی داوری شده [۵۱]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.
[۵۲]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۶.
[۵۳]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۹.
[۵۴]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۲.
و گاه بر چگونگی تلخیص و فهم و گزارش عبارات از جانب عبدالکریم قطبی نقد و اشکال شده است. [۵۵]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۰.
[۵۶]
اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵.
۷ - فهرست منابعافادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق؛ معجم المطبوعات العربیه: علی جواد الطاهر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۱۸ق. ۸ - پانویس
۹ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام». |