اروپا«اروپا» از قاره‌های جهان ؛ سکونتگاه شماری از حج گزاران است. فهرست مندرجات۲ - تاریخ اروپا ۲.۱ - آغاز تحول بنیادین ۲.۲ - تحول فکری و فلسفی ۲.۳ - وقوع جنگ جهانی اول ۳ - حضور مسلمانان در اروپا ۳.۱ - استعمار سرزمین‌های اسلامی ۳.۲ - آمار مسلمانان ۴ - حرمین شریفین و سیاست اروپا ۴.۱ - ربودن جسد پیامبر ۴.۲ - گسترش تجارت ۴.۳ - فکر تصرف ناپلئون ۵ - سفر اروپاییان به حرمین ۵.۱ - اهداف علمی و سیاسی ۵.۱.۱ - ماموریت مخفی ۵.۲ - اسامی فرستاده‌ها به مکه و مدینه ۵.۳ - حضور جهانگردان اروپایی ۵.۴ - آغاز احساسات ضد اروپایی ۶ - اروپا و حج مسلمانان ۶.۱ - انتشار افکار ضد استعماری ۷ - حج گزاری مسلمانان اروپا ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیاییبخشی از جمعیت حج گزار، مسلمانان ساکن اروپا هستند. نیز بخش شایان توجهی از ارتباط اروپا با مکه و مدینه ، مربوط به سفر جهانگردانی است که در سده‌های پیشین به این دو شهر سفر کرده‌اند. قاره اروپا، پس از اقیانوسیه ، کوچک‌ترین قاره جهان است و به لحاظ جمعیت پس از آسیا و افریقا ، رتبه سوم را دارد. ۴۷ دولت در قاره اروپا جای گرفته‌اند. مساحت این قاره افزون بر ۰۰۰/۰۰۰/۱۰کیلومتر مربع و جمعیت آن بیش از ۰۰۰/۰۰۰/۷۰۰ تن است و ساکنان آن به حدود ۵۰ زبان سخن می‌گویند. مسیحیت دین رایج آن است و پیروان کلیسای کاتولیک دارای اکثریت هستند و پیروان کلیسای ارتدکس و پروتستان‌ها در رتبه‌های بعد جای دارند. شمار مسلمانان این قاره به بیش از ۰۰۰/۰۰۰/۵۰ تن می‌رسد. افزون بر مسلمانان روسیه که بخش بزرگی از مسلمانان اروپا را تشکیل می‌دهند، مناطق مسلمان نشینی مانند بالکان و کشورهای آلبانی و بوسنی و هرزگوین در اروپا قرار دارند. [۱]
الموسوعة العربیه، ج۳، ص۳۴۱.
[۲]
الموسوعة العربیه، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۱.
[۳]
جغرافیای جهان اسلام، غلامرضا گلی زواره، ص۴۱۲.
[۴]
جغرافیای جهان اسلام، غلامرضا گلی زواره، ص۴۲۳.
۲ - تاریخ اروپایونانیان نخستین مردم اروپایی بودند که تمدنی پیشرفته را در حدود سال ۵۰۰ ق. م. بنا نهادند. [۵]
تاریخ جهان نو، رابرت پالمر، ج۲، ص۱۷.
دستاوردهای درخشان دانشی و هنری این تمدن را که زیربنای تمدن اروپایی در سده‌های بعد بود، رومیان که در سده دوم ق. م. امپراتوری خود را بنا نهادند، جذب و به آیندگان منتقل کردند. [۶]
تاریخ جهان نو، رابرت پالمر، ج۲، ص۲۳.
اروپا در دوران امپراتوری روم، شاهد ظهور و گسترش مسیحیت بود. این دین در سده چهارم م. در دوران امپراتوری کنستانتین، دین رسمی اروپا شد. [۷]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۱، ص۲۶۹.
[۸]
اطلس تاریخی جهان اسلام، کالین مک ایودی، ص۲۲۷.
با نابودی امپراتوری روم، این سرزمین به سال ۳۹۵م. به دو بخش شرقی با مرکزیت قسطنطنیه و غربی با مرکزیت رم قسمت شد. [۹]
اطلس تاریخی جهان اسلام، کالین مک ایودی، ص۱۷۶.
پس از هجوم اقوام صحرانشین ژرمن و هون و گوت و فروپاشی امپراتوری روم غربی در سده پنجم م. قرون وسطا در تاریخ اروپا آغاز گشت. [۱۰]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۱، ص۲۸۳-۳۱۱.
[۱۱]
اطلس تاریخی جهان اسلام، کالین مک ایودی، ص۱۹۴-۱۹۵.
[۱۲]
تاریخ جهانی، ش. دولاند لن، ص۳۳۳-۳۴۷.
۲.۱ - آغاز تحول بنیادیناز سده شانزدهم م. اروپا چند تحول بنیادین را تجربه کرد. آغاز و گسترش نهضت رنسانس که در اصل جنبشی هنری بود و بازگشت به میراث یونان و روم، [۱۳]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۹-۳۱.
[۱۴]
تاریخ جهانی، ش. دولاند لن، ج۲، ص۷.
اروپا را به مرحله جدیدی از زندگانی فرهنگی و اجتماعی وارد کرد. ظهور پروتستانتیزم نیز افزون بر ایجاد تغییرات فرهنگی و اجتماعی، کشورهای اروپایی را درگیر نبرد‌های مذهبی طولانی نمود. [۱۵]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۱۹-۲۱.
[۱۶]
تاریخ جهانی، ش. دولاند لن، ج۲، ص۲۵.
این دوران هنگام شکل گیری دولت‌های بزرگ اروپایی و رونق دریانوردی و تصرف بخش‌هایی از قاره امریکا و آسیای جنوب شرقی به دست این دولت‌ها بود. [۱۷]
تاریخ جهانی، ش. دولاند لن، ج۲، ص۱.
[۱۸]
تاریخ جهان نو، رابرت پالمر، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۴.
۲.۲ - تحول فکری و فلسفیبا آغاز دوران روشنگری در سده هجدهم م. اروپا شاهد تحول بزرگ فکری و فلسفی گشت. [۱۹]
تاریخ جهان نو، رابرت پالمر، ج۹، ص۵۰۹.
سده هجدهم م. همچنین دوران انقلاب‌های دموکراتیک بود. انقلاب کبیر فرانسه به سال ۱۷۸۹م. رخ داد و خود سرآغاز انقلاب‌هایی دیگر در اروپا شد. [۲۰]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۲۶۴-۲۷۲.
در همین دوره، انقلاب صنعتی که نخست در انگلیس در اواخر سده هجدهم م. آغاز شد، به دیگر نقاط اروپا گسترش یافت. [۲۱]
تاریخ اروپا، هنری و. لیتل فیلد، ص۱.
انقلاب صنعتی، کشورهای اروپایی را به جست وجوی مواد خام ارزان قیمت در نقاط گوناگون جهان واداشت و استعمار اروپایی در کشورهای افریقایی و آسیایی را پی نهاد. [۲۲]
تاریخ اروپا، هنری و. لیتل فیلد، ص۱۶۰-۱۶۱.
۲.۳ - وقوع جنگ جهانی اولمهمترین رخداد اروپا در سده بیستم م. رخ دادن دو جنگ جهانی (اول: ۱۹۱۴ـ۱۹۱۸م؛ دوم: ۱۹۳۹ـ۱۹۴۵م.) بود. در پایان این نبرد‌ها، ظهور قدرت نظامی و اقتصادی جدید با نام امریکا و رخ دادن انقلاب بلشویکی در روسیه، بر سرنوشت اروپا تاثیر نهاد. [۲۳]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۴۴۵.
[۲۴]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۴۵۰-۴۵۴.
[۲۵]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۴۸۰.
پس از پایان جنگ جهانی دوم، اروپا به جنگ سرد دچار گشت و کشورهای اروپایی به دو قسمت اروپای شرقی با نظام سوسیالیستی به رهبری شوروی، و کشورهای لیبرال با رهبری امریکا قسمت شدند. [۲۶]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۲، ص۴۹۹.
در دهه ۷۰ سده بیستم م. کشورهای اروپای شرقی روابط خود را با کشورهای اروپای غربی بیشتر کردند و به سوی استقلال از شوروی پیش رفتند. سرانجام با ایجاد انقلاب‌هایی به سال ۱۹۸۹م. در کشورهای بلوک شرق، این کشورها از زیر سلطه شوروی بیرون آمدند.۳ - حضور مسلمانان در اروپادر اواخر سده هفتم م. اروپا با امپراتوری اسلامی در شرق و جنوب مرزهای خود روبه رو شد. شمال افریقا شتابان به دست مسلمانان افتاد و لشکرکشی‌های پیاپی در دریای مدیترانه تا محاصره قسطنطنیه به سال ۷۱۷م. پیش رفت. البته به سبب مشکلات داخلی، امویان به نابودی امپراتوری روم شرقی توفیق نیافتند. [۲۷]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۱، ص۳۱۸-۳۱۹.
مسلمانان در غرب اروپا با گذشتن از شمال افریقا و پیمودن تنگه جبل الطارق وارد اندلس شدند و با تصرف اندلس به پیشروی در جنوب فرانسه پرداختند تا آن گاه که در نبرد پواتیه شکست خوردند و متوقف شدند. [۲۸]
اسلام در غرب، نورالدین آل علی، ص۴۵، ۶۸.
در سده یازدهم م. سلجوقیان آناتولی را تصرف کردند و در نبرد ملازگرد (۱۰۷۱م.) امپراتوری روم شرقی را شکست دادند و سرزمین آناتولی را از امپراتوری روم شرقی جدا کردند. [۲۹]
اطلس تاریخی جهان اسلام، کالین مک ایودی، ص۲۹۹.
[۳۰]
تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ج۱، ص۳۷۴.
دوران دولت عثمانی، پایان پیشروی مسلمانان در اروپا بود. دولت عثمانی با حمله به اروپا و تصرف قسطنطنیه به سال ۱۴۷۸م. مناطقی از جنوب اروپا از جمله صربستان ، یونان جنوبی و بوسنی را زیر سلطه خود درآورد. [۳۱]
اطلس تاریخی جهان اسلام، کالین مک ایودی، ص۳۴۴.
۳.۱ - استعمار سرزمین‌های اسلامیحضور گروه‌های پراکنده مسلمانان در اروپا از جمله در اروپای شرقی و همچنین در جاهایی از فرانسه و اسپانیا ، به سده‌ها پیش بازمی گردد. اما تنها از سده ۱۹م. بود که مهاجرت گسترده مسلمانان به اروپا آغاز شد و در سده بیستم م. به اوج رسید. استعمار کشورهای اروپایی در سرزمین‌های اسلامی، هم هنگام با رشد اقتصادی اروپا، از عوامل اصلی مهاجرت مسلمانان به کشورهای اروپایی بود. در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم م. کارخانه‌های اروپا به نیروی کار ارزان نیاز داشتند که بیشتر از میان مهاجران کشورهای استعمار شده تامین می‌گشت. [۳۲]
مسلمانان اروپا و امریکا، ص۱۳۸-۱۳۹.
بدین ترتیب، در آغاز سده بیستم م. بسیاری از مسلمانان هند به انگلیس و مسلمانان شمال افریقا به فرانسه مهاجرت کردند. [۳۳]
اسلام و مسلمانان در انگلستان، فهیمه وزیری، ص۱۹-۲۰.
[۳۴]
اسلام و مسلمانان در فرانسه، خدا قلی پور و وزیری، ص۲۱-۲۲.
مهاجرت برای یافتن کار از کشورهای مسلمان در آغاز سده بیستم م. نیز ادامه یافت و عوامل سیاسی و اجتماعی نیز به رشدآن افزود. برای مثال، بسیاری از مسلمانان آلمان را پناهندگانی از شوروی و یوگسلاوی سابق تشکیل می‌دهند. [۳۵]
مسلمانان اروپا و امریکا، ص۱۴۵-۱۴۷.
مردم کشورهای استعمار شده بیشتر به نیروهای نظامی ارتش کشورهای اروپایی می‌پیوستند و حتی در جنگ‌های جهانی، ارتش کشورهای استعماری شامل گروه‌هایی از نیروهای بومی کشورهای استعمار شده بود که پس از نبرد به وطن خود بازنگشتند. [۳۶]
مسلمانان اروپا و امریکا، ص۱۳۹.
[۳۷]
اسلام و مسلمانان در فرانسه، خدا قلی پور و وزیری، ص۲۲.
امروزه در اروپای غربی حدود ۰۰۰/۰۰۰/۱۵ مسلمان وجود دارد. این رقم در اروپای شرقی بدون احتساب روسیه که ۰۰۰/۰۰۰/۲۱ مسلمان در آن سکونت دارند، به حدود ۰۰۰/۰۰۰/۱۴ تن می‌رسد. [۳۸]
العرب و هولندا، حمید هاشمی، ص۲۵-۲۶.
۳.۲ - آمار مسلمانانآمار مسلمانان در کشورهای گوناگون اروپایی متفاوت است. امروزه در فرانسه بیش از ۰۰۰/۰۰۰/۵ مسلمان ساکن هستند. در آلمان بیش از ۰۰۰/۰۰۰/۳ نفر، انگلیس حدود ۰۰۰/۰۰۰/۲ تن و در ایتالیا ۰۰۰/۰۰۰/۱ نفر مسلمان حضور دارند. شماره مسلمانان در دیگر کشورهای اروپای غربی کمتر از ۰۰۰/۰۰۰/۱ تن است. در شرق اروپا، اوکراین ، بلغارستان ، آلبانی ، بوسنی و کوزوو هر یک با حدود ۰۰۰/۰۰۰/۲ تن بیشترین مسلمان را دارد. [۳۹]
العرب و هولندا، حمید هاشمی، ص۲۵-۲۶.
۴ - حرمین شریفین و سیاست اروپاارتباط ساکنان حرمین با اروپا را می‌توان به دوران باستان و روابط تجاری میان بازرگانان حجاز با سرزمین‌های شمال شبه جزیره بازگرداند که در آن دوران زیر سیطره روم باستان بود. مکیان با تشکیل کاروان‌های تجاری، به انتقال محصولات افریقا، هند و یمن از جنوب شبه جزیره به شام می‌پرداختند [۴۰]
تاریخ العرب القدیم، نبیة عاقل، ص۲۵۳-۲۶۱.
و از این راه با رومیان در ارتباط بودند و حتی در امور تجاری با پادشاهان روم همکاری داشتند. [۴۱]
شفاء الغرام، محمد الفاسی، ج۲، ص۱۴۶-۱۴۷.
[۴۲]
الحجاز فی صدر الاسلام، صالح احمد العلی، ص۱۵-۱۶.
[۴۳]
تاریخ قریش، حسین مونس، ص۱۲۴.
مکه و مدینه هیچ گاه با اروپا برخورد نظامی مستقیم نداشتند و اروپاییان به این مناطق حمله نکردند. اما همواره به منزله خاستگاه دین اسلام ، در کانون توجه اروپاییان بودند. البته برخی از دشمنان اروپایی اسلام به فکر لشکرکشی به این دو شهر مقدس افتادند. برخی منابع از تصمیم یکی از فرماندهان نبرد‌های صلیبی با نام رینو دو شاتیون (Reynaud de chatillon) در حدود سال ۱۱۸۲م. برای حمله به حرمین خبر داده‌اند. دو شاتیون که با تصرف مناطقی از اردن توانسته بود راه حاجیان را قطع کند و در این مکان به کاروان‌های آنان حمله می‌کرد، خیال دست یافتن به گنج‌های مسجد نبوی با حمله به مدینه را در سر داشت؛ ولی فرصت چنین کاری را نیافت. [۴۴]
حکام مکه، جرالد دی گوری، ص۹۰.
[۴۵]
اکتشاف جزیرة العرب، جالین بیرین، ص۲۳.
۴.۱ - ربودن جسد پیامبردر برخی از منابع تاریخی، به تصمیم برخی از اروپاییان برای دزدیدن پیکر پیامبر گرامی (صلی الله علیه و اله) از مدینه در سده ششم ق. اشاره شده است. بر پایه این روایت، دو تن از مسیحیان به گونه ناشناس به مدینه آمدند و نزدیک مسجد پیامبر ساکن شدند. آنان با کندن تونلی قصد ربودن جسد پیامبر را داشتند؛ اما تصمیم آن‌ها فاش شد و سلطان محمود زنگی دیواری از سرب گرداگرد قبر پیامبر کشید. [۴۶]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۲، ص۴۳۱-۴۳۳.
۴.۲ - گسترش تجارتبه سال ۱۴۵۳ق. دولت عثمانی قسطنطنیه را تصرف کرد و راه تجاری اروپا با شرق را به طور کامل در اختیار گرفت. [۴۷]
اطلس تاریخ اسلام، حسین مونس، ص۳۵۸.
این رخداد اروپاییان را به جست وجوی راه‌های جدید برای گسترش تجارت رو به رشد خود با شرق واداشت. در سده ۱۶م. دریانوردان پرتغالی توانستند راه دریایی سرزمین‌های آسیای شرقی را بدون عبور از کشورهای عربی بگشایند. [۴۸]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۶۷-۶۸.
تصرف بندرهای جنوب شبه جزیره عربی نیز در دستور کار پرتغالی‌ها بود. آلبوکرک (Albuquerque) دریانورد نام آور پرتغالی به سال ۱۵۱۳م. به ساحل عدن حمله کرد؛ ولی توفیقی به دست نیاورد. [۴۹]
هدیة الزمن، احمد فضل بن علی محسن العبدلی، ص۱۰۰.
سواحل جنوب غربی شبه جزیره عربستان همواره در کانون توجه کشورهای استعمارگر باقی ماند و بخش‌هایی از آن به دست قوای انگلیسی در سال ۱۸۳۹م. تصرف شد. [۵۰]
هدیة الزمن، احمد فضل بن علی محسن العبدلی، ص۱۴۴-۱۴۵.
[۵۱]
علاقة سلطنة لحج ببریطانیا، دلال بنت مخلد الجدی، ص۳۴.
۴.۳ - فکر تصرف ناپلئونهنگامی که ناپلئون مصر را تصرف کرد، به طور طبیعی می‌خواست حجاز و جنوب شبه جزیره را نیز زیر سیطره درآورد. البته وی هیچگاه فرصت این کار را نیافت. شایعه حرکت نیروهای فرانسوی به سوی حجاز، مردم مکه را به هراس افکند. در سال ۱۷۹۸م. شریف مکه فرمان داد تا مردم برای مبارزه با فرانسه آماده شوند. دولت عثمانی نیز با فرستادن پیامی به نماینده انگلیس در عدن، از نیروهای این کشور کمک خواست. [۵۲]
حکام مکه، جرالد دی گوری، ص۲۲۳.
[۵۳]
تاریخ مکه، احمد السباعی، ص۵۷۹.
دخالت اروپاییان در شبه جزیره در سده بیستم م. به اوج رسید. از جمله این موارد، کمک‌های انگلیس به آل سعود برای دستیابی به حکومت است. [۵۴]
رحالة الغرب، اسعد الفارس، ص۱۸۵-۱۹۴.
[۵۵]
شبه جزیرة فی عهد الملک عبدالعزیز، زرکلی، ج۱، ص۲۷۹-۲۹۰.
[۵۶]
بریطانیا و ابن سعود، محمد علی سعید، ص۳۳.
دولت‌های اروپایی، به ویژه انگلیس، با آغاز جنگ جهانی اول و اتحاد عثمانی با آلمان، رهبران شبه جزیره از جمله عبدالعزیز سعودی و شریف حسین را در برابر عثمانی تحریک و از شورش این رهبران بر ضد عثمانی حمایت کردند. [۵۷]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۴، ص۲۳۴-۲۴۵.
۵ - سفر اروپاییان به حرمینسفر اروپایی‌ها به مکه و مدینه بخشی مهم از تاریخ رابطه اروپا با این دو شهر است. پیشینه این سفرها به سده پانزدهم م. می‌رسد. برخی گزارش‌های تاریخی از سفر چند اروپایی مانند جووانی کابوتو (Giovanni Caboto) نماینده شرکت‌های تجاری ایتالیا به سال ۱۴۵۰م. و پدرو کوفیلها کوویلین (Pedro da cavilha) دریانورد پرتغالی، به سال ۱۴۸۷م. به مکه و مدینه در سده پانزدهم م. خبر داده‌اند. [۵۸]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۳.
از سده شانزدهم م. در پی گسترش دریانوردی، شمار مسافران اروپایی به مکه و مدینه بیشتر شد. بیشتر مسافرانی که در این دوران به مکه و مدینه سفر کردند و از خود نوشته‌ای بر جای گذاشتند، دیدگاه علمی و اهداف مطالعاتی یا سیاسی معینی نداشتند. لودوویکو دی وارتما (ludovico Di Varthema) که به سال ۱۵۰۳م. در مکه و مدینه حضور داشت، نخستین اروپایی است که به مکه رفت و سفرنامه‌ای بر جای نهاد. او که از مردم بولونیا در ایتالیا بود و چند سال در کشورهای عربی به سر برده بود، توانست با تسلط بر زبان عربی و ایجاد هویت جعلی برای خود، همراه کاروانی از حاجیان به مکه و مدینه سفر کند. [۵۹]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۳۰-۳۵.
بیشتر مسافران اروپایی مکه و مدینه در این دوران بردگانی بودند که همراه صاحبان مسلمان خود به حج می‌رفتند. گرگوریو داکودرا (Gregorio Daqudra) دریانورد پرتغالی از آن جمله بود. وی در حبشه اسیر گشت و به عنوان هدیه به پادشاه عدن تحویل شد و به سال ۱۵۱۳م. با صاحب خود به حج رفت. [۶۰]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۳.
[۶۱]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۶۸.
یوهان وایلد (Johann Wild) و جوزف پیتس (Joseph Pitts) نیز از بردگان اروپایی بودند که به حج رفتند. وایلد در نورنبرگ زاده شده و در نبرد‌های دولت پروس با عثمانی اسیر شده بود و به سال ۱۶۰۷م. صاحب مسلمانش او را به حج برد. [۶۲]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۴۰-۴۴.
پیتس جوانی انگلیسی بود که در یکی از سفرهای دریایی به دست دزدان دریایی افتاد و به سال ۱۶۸۰م. همراه ارباب مسلمان خود در مراسم حج حضور یافت. [۶۳]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۴۵-۵۱.
۵.۱ - اهداف علمی و سیاسیاز سده هجدهم م. مسافرت اروپاییان به شبه جزیره عربی با اهداف علمی و سیاسی گسترش یافت. [۶۴]
رحالة الغرب، اسعد الفارس، ص۲۶-۲۷.
در این دوران، بسیاری از دانشمندان اروپایی در قالب سفرهای اکتشافی به شبه جزیره عربی و حجاز سفر کردند. نویسندگان مسلمان معمولا انگیزه اصلی سفر دانشمندان اروپایی به مکه و مدینه و شبه جزیره عربی را جاسوسی و دستیابی به آگاهی‌های اجتماعی و سیاسی و طبیعی برای سلطه آسان تر بر آن منطقه می‌دانند و انگیزه‌های علمی را پوششی برای اهداف استعماری به شمار می‌آورند. [۶۵]
مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینه، ش۱۴-۱۵، ص۱۶، «بیرتون و صورة المدینة فی رحلته».
[۶۶]
رحالة الغرب، اسعد الفارس، ص۲۷.
این درست است که بیشتر این دانشمندان از حمایت‌های دولتمردان اروپایی بهره می‌بردند و حتی از سوی آنان ماموریت‌های سری یا رسمی سیاسی داشتند. [۶۷]
رحالة الغرب، اسعد الفارس، ص۲۶-۲۷.
اما نباید این جنبه را تنها هدف سفرهای آنان به حساب آورد. انگیزه‌های علمی، شور و شوق دست یافتن به ناشناخته‌های شرق، و الهام از زندگی و فرهنگ مشرق زمین که در موارد فراوان مسافران اروپایی را شیفته خود می‌کرد، [۶۸]
قافلة الحبر، عطاء الله سمیر، ص۶۵-۶۶.
از انگیزه‌های اروپاییان برای گام نهادن در آن سفر ناشناخته و دشوار بود.۵.۱.۱ - ماموریت مخفیدر سال ۱۸۰۷م. دومینگو بادیا لبلیش (Leblich Badia Domingo) اسپانیایی با ظاهری مسلمان وار به عنوان یکی از اشراف خاندان عباسی با نام علی بیگ عباسی به مکه و مدینه سفر کرد. [۶۹]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۹۸-۹۹.
[۷۰]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۵۲-۶۶.
سفر او بیشتر جنبه ماموریت مخفی سیاسی داشت. بادیا که زاده اسپانیا بود، در سفری به فرانسه از سوی ناپلئون مامور تحقیق درباره اوضاع و احوال سیاسی شبه جزیره پس از ظهور وهابیان شد. [۷۱]
قافلة الحبر، عطاء الله سمیر، ۶۱-۶۲.
[۷۲]
حکام مکه، جرالد دی گوری، ص۲۲۱.
[۷۳]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۶۲.
او هنگام ورود به مکه مورد استقبال شریف مکه قرار گرفت و مدتی در آن شهر ماند. [۷۴]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۵۸-۶۰.
[۷۵]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۱۰۳-۱۰۴.
اولریش یاسپر ستزن (Ullrich Jasper Seetzen) آلمانی نیز در همان هنگام از سوی امپراتور روسیه به ماموریتی همانند فرستاده شد. او به شبه جزیره عربی وارد شد و به بررسی آثار باستانی در پترا پرداخت و پس از اسلام آوردن به مکه سفر کرد و حج گزارد. سپس به جنوب جزیره رفت و به مطالعات سنگ نوشته‌های باستانی پرداخت و به سال ۱۸۱۱م. [۷۶]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۱۰۷.
[۷۷]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۷۴-۷۹.
در راه صنعا جان سپرد.یئورگ آوگوست والین (George August Wallin) دانشمند فنلاندی نیز به سال ۱۸۴۵م. به صحرای عربستان رفت و بیشتر سفرش را در میان قبایل عرب به مطالعه آداب و زندگی اقوام صحرانشین پرداخت و به مناطق مختلف شبه جزیره، از جمله مکه، سفر کرد. [۷۸]
قافلة الحبر، عطاء الله سمیر، ص۸۷.
[۷۹]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۴۸-۱۵۱.
برخی او را از فرستادگان دولت فرانسه و هدف اصلی وی را مطالعه درباره وهابیان دانسته‌اند. [۸۰]
قافلة الحبر، عطاء الله سمیر، ص۸۷.
۵.۲ - اسامی فرستاده‌ها به مکه و مدینهاز مسافرانی که در سده نوزدهم م. به مکه و مدینه سفر کرد، لئون روش (Leon Roches) فرانسوی بود که از کودکی در الجزایر زیسته و در ارتش فرانسه خدمت کرده بود. مدتی نیز به عبدالقادر، رهبر الجزایر در مبارزه با فرانسه، پیوست و با او دوستی گزید. بعدها دیگر بار به فرانسه رفت و در ارتش به کار پرداخت. سفر او به مکه و مدینه به قصد گرفتن فتوای عدم جواز جهاد بر ضد دولت فرانسه از دانشوران مسلمان بود. او به سال ۱۸۴۱م. برای این منظور به مکه رفت. [۸۱]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۱۷-۱۴۷.
[۸۲]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۱۰۸-۱۰۹.
ژول ژروهه کورتلمون (Jules Gervais Courtellemont) فرانسوی دیگری بود که به سال ۱۸۹۳م. برای ماموریتی همانند به مکه و مدینه سفر کرد و به سبب عکس‌هایی که از این شهرها تهیه نمود، شهرت یافت. [۸۳]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۲۰۶.
جان فیلبی (John Filby) از کسانی است که در سده بیستم م. به عنوان فرستاده سیاسی از سوی انگلیس وارد عربستان شد و روابطی نزدیک با عبدالعزیز سعودی یافت و مسلمان شد. او مدتی در مکه اقامت یافت و سپس سال‌ها در جده ساکن گشت. [۸۴]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۶، ص۷۸.
[۸۵]
رحالة الغرب، اسعد الفارس، ص۲۱۱-۲۳۰.
از مسافران نام آور اروپایی که تحقیقات باستان شناسی او در شبه جزیره عربی شهرت فراوان دارد، یوهان بورکهارت (Johann Ludwig Burckhardt) سویسی است. او به سال‌های ۱۸۱۴-۱۸۱۵م. در مکه و مدینه بود و دیده هایش از مکه و مدینه دقیق‌ترین وصف را از این دو شهر تا آن هنگام برای خواننده اروپایی فراهم آورد. [۸۶]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۱۰۸-۱۱۶.
[۸۷]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۷۵-۱۰۰.
ریچارد برتن (Richard Burton) انگلیسی که به سال ۱۸۵۲م. به سوی مکه و مدینه حرکت کرد، پیشتر مدتی در دیگر سرزمین‌های اسلامی مانند هند و ایران زیسته بود و به زبان‌های گوناگون شرقی تسلط داشت. وی مدتی در افریقا به اکتشاف آثار باستانی پرداخت و چندی کنسول انگلیس در برخی از کشورهای عربی بود. سفرنامه او منبعی مهم برای مطالعه تاریخ اجتماعی مکه و مدینه است. [۸۸]
مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینه، ش۱۴-۱۵، ص۲۷-۴۲، «بیرتون و صورة المدینة فی رحلته».
[۸۹]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۵۲.
[۹۰]
بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، ص۱۴۱-۱۶۴.
برخی از نویسندگان، سفر او به مکه و مدینه را نیز هم سو با اهداف استعمار انگلیس ارزیابی کرده‌اند. [۹۱]
مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینه، ش۱۴-۱۵، ص۳۷-۳۸، «بیرتون و صورة المدینة فی رحلته».
از مهم‌ترین خاورشناسانی که به مکه و مدینه سفر کرد و کتابش ماخذی مهم برای مطالعه احوال اجتماعی مکه در سده نوزدهم م. است، کریستیان اسنوک هورخرونیه (Christian Snouk Hurgronje) هلندی است که به سال ۱۸۸۵م. به مکه رفت و به بررسی تاثیر حج در میان مسلمانان پرداخت. [۹۲]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۲۰۹-۲۲۷.
۵.۳ - حضور جهانگردان اروپاییدر این دوران، مکه و مدینه شاهد حضور جهانگردان اروپایی دیگر نیز بود که نه با قصد معین، بلکه با هدف ماجراجویی و جهانگردی، با ظاهری مسلمان وار به آن جا سفر کردند. بیشتر این افراد جهانگردانی بودندکه افزون بر مکه و مدینه، به مناطق گوناگون جهان سفر کردند؛ از جمله: جان فرایر کین (John Fryer kean) به سال‌های ۱۸۷۷ـ۱۸۷۸م.، [۹۳]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۹۳.
[۹۴]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۱۷۲.
هرمان بیکنل (Herman Bicknell) به سال ۱۸۶۲م.، [۹۵]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۸۹-۱۹۲.
هانریش مالتسان (Hernrich Freiherr Von Maltzan) [۹۶]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۱۸۱-۱۸۸.
به سال ۱۸۶۰م. ، الدون راتر (Eldon Rutter) [۹۷]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۲۵۳.
به سال ۱۹۲۵م. [۹۸]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۲۵۴.
و مارسلا د. ارل (D. Arle Marcella) به سال ۱۹۵۴م. [۹۹]
با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیل عراقی، ص۳۶۱-۳۶۴.
به دلیل ممنوعیت سفر غیر مسلمانان به مکه و مدینه، بیشتر کسانی که به حجاز می‌آمدند، با هویت و نام ساختگی و پس از آموختن زبان عربی راهی این سفر می‌شدند. [۱۰۰]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۶، ص۷۰-۷۱.
بیشتر اینان سال‌ها پیش از سفر به مکه، در سرزمین‌های عربی و اسلامی زندگی کرده بودند و درباره آداب و رسوم مردم عرب و احکام اسلام آگاهی‌هایی دقیق و کامل داشتند. بسیاری از اروپاییان نیز بدون پنهان کردن هویت اصلی خود و پس از اظهار اسلام، به مکه و مدینه سفر می‌کردند؛ اما باز هم در تیررس اتهام قرار داشتند. [۱۰۱]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۳، ص۲۱۲، ۲۱۴.
ساکنان حرمین به این موضوع بسیار اهمیت می‌دادند و این گاه برای مسافران اروپایی دردسر می‌آفرید. برای مثال، در مکه به مسلمانی وارتما شک کردند و او با حیله فراوان و انکار مسیحیت توانست از مهلکه بگریزد. [۱۰۲]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۳۴-۳۵.
درباره مرگ ستزن نیز گفته‌اند که حاکم صنعا پس از تردید در مسلمان بودنش، او را با زهر کشت. [۱۰۳]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۷۳.
برای اطمینان از مسلمان بودن بورکهارت، قاضی مکه او را آزمود و چون از آگاهی اش به علوم اسلامی یقین یافت، مسلمان بودنش را تایید کرد. برخی از مسافران اروپایی برای ورود به مکه و مدینه، از یک دانشمند مسلمان گواهی نامه‌ای برای اسلام آوردن خود می‌گرفتند. [۱۰۴]
الرحلة الحجازیه، محمد اللبیب البتنونی، ص۴۷.
۵.۴ - آغاز احساسات ضد اروپاییبا آغاز دوران استعمار، احساسات ضد اروپایی در مکه و مدینه بیشتر شد. بروکهارت در سفرنامه خود به بیزاری سخت مسلمانان مکه از کافران، به ویژه انگلیسی‌ها، به سبب سلطه اروپاییان بر کشورهای اسلامی اشاره کرده است. [۱۰۵]
رحلات فی شبه جزیرة العرب، جون لویس بورکهارت، ص۱۹۲.
[۱۰۶]
صفحات من تاریخ مکه، سنوک، ج۲، ص۳۵۴-۳۵۵.
اروپاییان در حرمین همواره در تیررس اتهام جاسوسی برای دولت‌های اروپایی قرار داشتند. [۱۰۷]
رحلة الی مکه، جیل جرفیه کورتلمون، ص۹۰.
احساسات ضد اروپایی نه تنها در حرمین، بلکه در جاهای دیگر حجاز از جمله شهر جده که اروپاییان بیشتری در آن حضور داشتند، به چشم می‌خورد و گاه اعتراض‌هایی از سوی مردم و دانشوران به حضور اروپاییان در این مناطق صورت می‌گرفت. [۱۰۸]
رحلات فی شبه جزیرة العرب، جون لویس بورکهارت، ص۱۹۲.
مسافران اروپایی مکه و مدینه تنها جهانگردان ماجراجو و دانشمندان نبوده‌اند. برخی از اروپاییان که به مکه و مدینه سفر کردند، مسلمانانی بودند که هدفی جز انجام واجب دینی خود نداشتند. برخی از اینان سفرنامه‌هایی به یادگار نهاده‌اند. یک اسپانیایی مسلمان که در سده ۱۶م. به مکه و مدینه سفر کرد و از خود سفرنامه‌ای بر جای گذاشت، از این دسته است. [۱۰۹]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۱، ص۱۱۴-۱۲۰.
مسافرانی که در سده بیستم م. به حج رفتند، معمولا از همین دسته بودند.اتی ین دینه (Etienne Dinet) فرانسوی پس از اسلام آوردن، در آغاز سده بیستم م. برای انجام فریضه حج به مکه سفر کرد. [۱۱۰]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۶، ص۷۷.
خانم اولین کابولد (Evelyn Cobbold) که پس از اسلام آوردن نام زینب را برگزید، به سال ۱۹۳۳م. از انگلیس به قصد حج راهی مکه شد. سعیده میلر (Miller) از مردم انگلیس که همراه همسر مصری خود در سال ۱۹۷۰م. به حج رفت [۱۱۱]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۲، ص۴۶، ۸۰.
و محمد اسد که به سال ۱۹۲۷م. مسلمان شد و به مکه سفر کرد، از دیگر افراد این گروه هستند. [۱۱۲]
جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، ج۴، ص۱۱۷.
۶ - اروپا و حج مسلمانانبا آغاز دوران استعمار، حج مسلمانان در کشورهای اشغال شده با سیاست‌ها و تصمیم‌های دولت‌های اروپایی گره خورد. با وارد شدن تجهیزات پیشرفته حمل و نقل به کشورهای اسلامی و ایجاد راه‌های جدید، سفر حج در این کشورها آسان تر و سریع تر صورت پذیرفت و شمار حاجیان افزایش یافت. از نیمه دوم سده نوزدهم م. بیش از نیمی از حاجیان مسلمان از کشورهای استعمار شده و با وسایل و سازمان دهی حاکمان اروپایی به حج می‌رفتند. کشتیرانی در بیشتر راه‌های دریایی حج، به ویژه اقیانوس هند و دریای سرخ، در دست اروپاییان بود.در خشکی نیز حمل و نقل از طریق راه آهن که بیشتر به دست اروپاییان ساخته می‌شد، مشکلات حج مسلمانان را کاهش داد. راه آهن حجاز که به سال ۱۹۰۸م. ساخته شد، از برجسته‌ترین این موارد است که هر چند با تصمیم دولت عثمانی اجرا گشت، به دست مهندسان آلمانی ساخته شد. [۱۱۳]
مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، ص۲۵۶.
سامان دهی حج مسلمانان در کشورهای استعمار شده نیز به دست حاکمان اروپایی بود. آنان برای کسب مشروعیت در میان مسلمانان، کوشیدند زمینه را برای حج فراهم کنند. [۱۱۴]
میقات حج، ش۵۹، ص۱۶۱، «سیاست‌های دولت هند در مورد حج».
[۱۱۵]
خاطرات سفر مکه، احمد هدایتی و محمد علی هدایتی، ص۴۸-۴۹.
با وجود این، مسلمانان معمولا از کارشکنی دولت‌های اروپایی درباره حج شکایت داشتند. مشکلات اقتصادی و به ویژه رواج بیماری‌های واگیردار عاملی بود تا حاکمان اروپایی درباره سفر حج شرایطی سخت برقرار کنند. [۱۱۶]
المنار، ج۳، ص۸۵۵.
[۱۱۷]
میقات حج، ش۵۹، ص۱۶۱، «سیاست‌های دولت هند در مورد حج».
افزون بر این، حج برای اروپاییان پیامدهای سیاسی منفی داشت و شماری از اروپاییان به حج گزاری مسلمانان کشورهای استعمار شده بسیار بدبین بودند. [۱۱۸]
صفحات من تاریخ مکه، سنوک، ج۲، ص۵۷۲.
۶.۱ - انتشار افکار ضد استعماریاجتماع مسلمانان در حج، محفلی مناسب برای انتشار افکار ضد استعماری بود. مسلمانان در این اجتماع بزرگ ستم کشورهای استعمار گر را برای یکدیگر بازگو می‌کردند و به احساسات ضد اروپایی در میان مسلمانان دامن می‌زدند. [۱۱۹]
صفحات من تاریخ مکه، سنوک، ج۲، ص۵۷۹-۵۸۱.
حج فرصتی مناسب برای داد و ستد گزارش‌ها میان ساکنان مناطق گوناگون یک کشور نیز بود. در این سفرها، گزارش‌های شورش‌ها و اعتراض‌های یک منطقه به ساکنان دیگر مناطق می‌رسید و آنان را به شورش برمی انگیخت. [۱۲۰]
صفحات من تاریخ مکه، سنوک، ج۲، ص۵۷۵.
حج باعث گسترش بیداری اسلامی در میان مردم می‌شد. البته همه حاجیان به گونه یکسان از این افکار اثر نمی‌پذیرفتند. طلاب علوم دینی و صوفیان از حضور در مکه بیشتر اثر می‌گرفتند و با اعتبار و نفوذی که پس از سفر حج در جامعه مسلمانان به دست می‌آوردند، به تشکیل و تقویت مقاومت‌های مذهبی بر ضد استعمارگران غیر مسلمان کمک می‌کردند. [۱۲۱]
صفحات من تاریخ مکه، سنوک، ج۲، ص۵۸۱.
برپایی قرنطینه برای جلوگیری از فراگیر شدن بیماری‌های واگیردار موسم حج، اثر دیگری بود که اروپا بر حج گزاری مسلمانان نهاد. این روش افزون بر کشورهای اروپایی و مستعمرات آن‌ها در دیگر کشورهای اسلامی که بر سر راه حاجیان قرار داشتند، از جمله عثمانی و مصر، پی گرفته شد. کشورهای اروپایی نقشی عمده در ساخت و سازهای شبه جزیره در سده بیستم م. داشتند و بسیاری از طرح‌های عمرانی و حتی ساختن بخش‌هایی از مسجدالحرام و مسجدالنبی بر عهده اروپاییان بوده است. [۱۲۲]
کاروان نور، ش۳۸، ص۲۷.
۷ - حج گزاری مسلمانان اروپادر اروپا بیشترین شمار حاجیان مربوط به کشورهای فرانسه و انگلستان است. اکنون سالانه بیش از ۰۰۰/۳۰ تن از فرانسه به حج می‌روند. [۱۲۳]
حج۲۸، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، ص۳۱۳.
حاجیان این کشور از حمایت‌های دولت برخوردارند و دولت، خدمات پزشکی و دیپلماتیک به اتباع این کشور در مکه ارائه می‌کند. در فرانسه برای آموزش حاجیان کتابچه‌هایی به زبان‌های عربی و فرانسوی به چاپ رسیده که نکات لازم را از هنگام آماده شدن برای حج تا پایان سفر به حاجی آموزش داده و چگونگی بهره گیری از خدمات مسافرتی و پزشکی را بیان کرده است.از انگلستان نیز سالانه ۰۰۰/۲۰ تا ۲۵۰۰۰ تن به حج می‌روند. [۱۲۴]
حج۲۶، محمد حسین رجبی، ص۴۷۷.
وزارت امور خارجه انگلیس حمایت‌هایی ویژه از کاروان حاجیان این کشور انجام می‌دهد و خدمات کنسولی و پزشکی به دست دولت برای حاجیان فراهم می‌شود. [۱۲۵]
کاروان نور، ش۳۸، ص۱۷.
آمار حاجیان در دیگر کشورهای اروپایی به فراخور جمعیت مسلمانان آنان متفاوت است. برای مثال، از آلمان حدود ۵۰۰۰ تن [۱۲۶]
حج۲۶، محمد حسین رجبی، ص۴۷۵.
و از اتریش حدود ۲۵۰۰ نفر به حج می‌روند. [۱۲۷]
حج۲۶، محمد حسین رجبی، ص۴۷۸.
در کشورهای اروپایی، وظیفه سازمان دهی حاجیان بر عهده سازمان دولتی خاصی نیست و آماده سازی حاجیان و حمل و نقل آنان در قالب کاروان‌هایی صورت می‌گیرد که به دست شرکت‌های مسافرتی برنامه ریزی می‌شوند. در عربستان سازمانی ویژه با نام مؤسسه مطوفین ترکیه ، اروپا، امریکا و استرالیا وظیفه سازمان دهی و اسکان حاجیان اروپایی را بر عهده دارد و فعالیت شرکت‌های مسافرتی را سامان می‌دهد. ۸ - فهرست منابع(۱) اسلام در غرب، نورالدین آل علی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۰ش. (۲) اسلام و مسلمانان در انگلستان، فهیمه وزیری، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش. (۳) اسلام و مسلمانان در فرانسه، خدا قلی پور و وزیری، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش. (۴) اطلس تاریخ اسلام، حسین مونس، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۴۰۷ق. (۵) اطلس تاریخی جهان، کالین مک ایودی، ترجمه، فاطمی، تهران، نشر مرکز، ۱۳۶۴ش. (۶) افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق. (۷) اکتشاف جزیرة العرب، جالین بیرین، قدری قلعه جی، بیروت، دار الکتاب العربی. (۸) با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیل عراقی، تهران، طبع کتاب، ۱۳۴۰ش. (۹) بریطانیا و ابن سعود، محمد علی سعید، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۸ق. (۱۰) بلاد العرب القاصیه، بیتر بدینت، به کوشش اسعد عیسی و غسان سبانو، بیروت، دار قتیبه، ۱۴۱۱ق. (۱۱) تاریخ اروپا از تاریخ ۱۸۱۵م. به بعد، هنری و. لیتل فیلد، ترجمه، قره چه داغی، علمی فرهنگی، ۱۳۶۶ش. (۱۲) تاریخ العرب القدیم و عصر الرسول، نبیة عاقل، دار الفکر، ۱۴۰۳ق. (۱۳) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. (۱۴) تاریخ جهان لاروس، مارسل دونان، ترجمه، امیر جلال الدین اعلم، تهران، سروش، ۱۳۷۸ش. (۱۵) تاریخ جهان نو، رابرت پالمر، ترجمه، ابوالقاسم طاهری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۳ش. (۱۶) تاریخ جهانی، ش. دولاند لن، ترجمه، احمد بهمنش، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش. (۱۷) تاریخ قریش، حسین مونس، بیروت، الدار السعودیه، ۱۹۸۸م. (۱۸) تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، ترجمه جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش. (۱۹) جمهرة الرحلات، احمد محمد محمود، جده، مطبعة المحمودیه، ۱۴۳۰ق. (۲۰) جغرافیای جهان اسلام، غلامرضا گلی زواره، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی۱، ۱۳۸۵ش. (۲۱) حج ۲۶، محمد حسین رجبی، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش. (۲۲) حج ۲۸، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش. (۲۳) الحج و العمره، وزارة الحج، عربستان، سال۶۲، شماره۲، محرم ۱۴۲۸ق (بخش انگلیسی). (۲۴) الحجاز فی صدر الاسلام، صالح احمد العلی، بیروت، الرساله، ۱۴۱۰ق. (۲۵) حکام مکه، جرالد دی گوری، رزق الله بطرس، بغداد، بیت الوراق، ۲۰۱۰م. (۲۶) خاطرات سفر مکه، احمد هدایتی و محمد علی هدایتی، تهران، ۱۳۴۳ق. (۲۷) رحالة الغرب فی دیار العرب، اسعد الفارس، کویت، صقر الخلیج، ۱۴۱۸ق. (۲۸) رحلات فی شبه جزیرة العرب، جون لویس بورکهارت، ترجمه، صالح الهلابی و عبدالله شیخ، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. (۲۹) الرحلة الحجازیه، محمد اللبیب البتنونی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۲۰۰۶م. (۳۰) رحلة الی مکه، جیل جرفیه کورتلمون، ترجمه، محمد الحناش، ریاض، مؤسسة للتراث، ۱۴۲۳ق. (۳۱) شبه جزیرة فی عصر ملک عبدالعزیز، زرکلی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۳م. (۳۲) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م. (۳۳) صفحات من تاریخ مکة المکرمه، سنوک، ترجمه، عودة شیوخ، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۱۹ق. (۳۴) العرب و هولندا الاحوال الاجتماعیه، حمید هاشمی، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیه، ۲۰۰۸م. (۳۵) علاقة سلطنة لحج ببریطانیا، دلال بنت مخلد الجدی، ریاض، مکتبة العبیکان، ۱۴۱۷ق. (۳۶) قافلة الحبر، عطاء الله سمیر، ریاض، العبیکان، ۱۴۳۰ق. (۳۷) کاروان نور، حج و زیارت، ش۳۸. (۳۸) مجلة مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، المملکة العربیة السعودیه، المدینة المنوره، سردبیر، عبدالباسط عبدالرزاق. (۳۹) مسلمانان اروپا و آمریکا، معاونت بین الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی اداره کل اروپا، تهران، الهدی، ۱۳۸۶ش. (۴۰) مسیحیون فی مکه، اعطس رالی، به کوشش رمزی بدر، لندن، دار الوراق، ۲۰۰۷م. (۴۱) الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض، مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ۱۴۱۹ق. (۴۲) وفاء الوفاء، السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق. (۴۳) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. (۴۴) هدیة الزمن فی اخبار ملوک لحج و عدن، احمد فضل بن علی محسن العبدلی، بیروت، دار العوده، ۱۴۰۰ق. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اروپا». |