محمد بن عمر باهلیباهِلی، ابوعمر سعید بن محمد (۳۰۰ق /۹۱۳م)، از متکلمان معتزلی مکتب بصره می باشد. ۱ - زندگینامهبرخی نام و نسب او را به صورت محمد بن عمر بن سعید نیز آورده اند. [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹.
[۳]
داوودی محمد، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۱۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
دانسته های ما از سرگذشت او به روایت های انگشت شماری محدود می‌شود که امکان نوشتن یک زندگی نامه قانع کننده را فراهم نمی‌کند، اما از خلال همین روایت‌ها می‌توان جسته و گریخته چند نکته از زندگی او را باز گفت. باهلی در بصره - یکی از دو پایگاه اصلی معتزله - زاده شد و همانجا بالید. [۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹.
۲ - استاد ابوعلیاز استادان او تنها ابوعلی جبایی (۳۰۳ق) را می‌شناسیم، و البته روابط آن دو صرفاً به پیوند شاگردی و استادی محدود نمی‌شد، بلکه باهلی تا پایان عمر همواره، جز فترتی کوتاه، انیس و جلیس ابوعلی بود، چندان که جبایی عمده آراء خود را بر باهلی املا می‌کرد و او می‌نوشت. [۵]
ابن مرتضی احمد، طبقات المعتزلة، ج۱، ص۹۷، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
۳ - وفات باهلیاز روایات چنین برمی آید که باهلی شغلی در سپاه داشته است و در اواخر عمر هم مأمور اصلاح مشکلاتی شد که در میان نظامیان بغداد پدید آمده بود، پس به آن سامان رفت و یک چند آنجا ماند و در همانجا درگذشت. [۶]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۲۸۹، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۷]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۰، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۸]
ابن مرتضی احمد، طبقات المعتزلة، ج۱، ص۹۷، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹.
۴ - تبلیغ عقاید معتزله باهلیدر طبقه بندی تصنعی معتزله، باهلی را در طبقه نهم جای داده اند. [۱۰]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۰، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۱۱]
ابن مرتضی احمد، طبقات المعتزلة، ج۱، ص۹۷، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
به گفته قاضی عبدالجبار، باهلی در علم کلام ، دانش اخبار، مواعظ ، اشعار و تاریخ پیشگام بود و عمده همت خود را به تبلیغ عقاید اعتزالی و موعظه مردم صرف می‌کرد. [۱۲]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۰، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
۵ - موعظه های جذاب باهلیمواعظ او به دلیل استفاده فراوان از آیات ، روایات ، حکایات، لغت و شعر بسیار جذاب و دلپذیر بود و حتی گاه ابوعلی جبایی را نیز منقلب می‌گردانید. [۱۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹.
[۱۴]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۰-۳۱۱، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
۶ - دشمنی باهلی با عقاید منحرفروایت دیگری نشان می‌دهد که باهلی در دوران کوتاه مدت خلافت مهتدی بالله (۲۵۵-۲۵۶ق) از یاران و نزدیکان وی بوده است. این روایت همچنین بیانگر عمق دشمنی باهلی با مشبّهه است. [۱۵]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۱، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۱۶]
ابن مرتضی احمد، طبقات المعتزلة، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
او با جبرگرایان نیز سخت سرستیز داشت و حتی از دایی خود که از آنان بود، دوری می‌کرد. [۱۷]
قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، ج۱، ص۳۱۰-۳۱۱، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
۷ - آثار کلامی باهلیباهلی آثاری کلامی از خود بر جای گذاشت که از جمله می‌توان به این‌ها اشاره کرد. ۱. الاصول الخمسة، که ابومنصور ماتریدی ردیه ای بر آن نوشت. [۱۸]
نسفی میمون، تبصرة الادلة، ج۱، ص۳۵۹، به کوشش کلود سلامه، دمشق، ۱۹۹۰م.
۲. الاصول فی التوحید . ۳. اعجاز القرآن . ۴. التوحید. [۱۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۹.
[۲۰]
داوودی محمد، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۱۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
از این آثار نشانی در دست نیست.۸ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق. (۲) ابن مرتضی احمد، طبقات المعتزلة، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۳) ابن ندیم، الفهرست. (۴) داوودی محمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۵) قاضی عبدالجبار احمد، «فضل الاعتزال»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م. (۶) نسفی میمون، تبصرة الادلة، به کوشش کلود سلامه، دمشق، ۱۹۹۰م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعناصر گذشته، دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «ابوعمر باهلی»ج۱۱، ص۴۴۳۷. |