سپاه
سپاه — یگانی راه‌کنشی که دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی است و از دو یا سه لشکر تشکیل می‌شود.
| یگان‌های نظامی | ||
|---|---|---|
| یگان‌ها | شمار افراد | فرمانده |
| تیم آتش | ۲–۴ | سرباز یکم |
| جوخه | ۵–۱۵ | سرجوخه |
| گروه | ۱۵–۲۵ | گروهبان/استوار |
| دسته | ۸۰–۴۰ | ستوان |
| گروهان | ۸۰–۲۵۰ | سروان |
| گردان | ۳۰۰–۱٬۰۰۰ | سرگرد |
| هنگ/تیپ | ۱٬۰۰۰–۵٬۵۰۰ | سرهنگ/سرتیپ |
| لشکر | ۱۰٬۰۰۰–۲۵٬۰۰۰ | سرلشکر |
| سپاه | ۳۰٬۰۰۰–۵۰٬۰۰۰ | سپهبد |
| ارتش | ۱۰۰٬۰۰۰–۳۰۰٬۰۰۰ | ارتشبد |
| گروه ارتش | بیش از دو ارتش | فیلد مارشال |
| جبهه | بیش از چهار گروه ارتش | ژنرال نیروی زمینی |
در تقسیمات نظامی، سپاه نام یگانی است که از ارتش میدانی کوچک‌تر و از لشکر بزرگ‌تر باشد. این یگان یک آرایش نظامی بزرگ یا گروه مدیریتیِ نظامی است که غالباً وظایف معمول نظیر توپخانه را بر عهده دارد. ممکن است سپاه برای نامیدن یگان‌های خاص یا یک رستهٔ خاص استفاده شود که برای نمونه می‌توان به سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده و سپاه تفنگداران دریایی پادشاهی بریتانیا اشاره کرد.
از این واژه بعدها برای نامیدن سازمان‌های ارائه‌دهندهٔ خدمات عمومی نیز استفاده شد که دارای ساختارهای شبه‌نظامی بودند. برای نمونه: سپاه صلح و انواع سپاه‌های آمبولانس در ایالات متحدهٔ آمریکا و برخی از سازمان‌های مردم‌نهاد. در ایران نیز از این نام برای اطلاق به نهادهایی نظیر سپاه دانش، سپاه ترویج و آبادانی و سپاه بهداشت استفاده شده‌است.
امروزه در ایران از واژهٔ سپاه به‌طور اختصاری و اصطلاحی برای اشاره به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اشاره می‌شود.
واژه‌شناسی
«سپاه» یکی دیگر از کهن‌ترین اصطلاحات نظامی در زبان‌های ایرانی است، که در زبان ایرانی باستان «-spāda*»، پارسی باستان و اوستایی پیشین «-spāda»، اوستایی پسین «-spāδa»؛ پهلوی «spāδ» ،«ispāδ»؛ سغدی «ǝspāδ»؛ بلخی «σπαλο» ،«ασπαλο» و پارسی میانه «spāh» گفته می‌شده و در فارسی دری «سپاه» گشته است. از این واژه در پارسی باستان «-spāda-pati*» ساخته شده، که در پهلویی «spāδpat»، «spāδbad»، در پارسی میانه «spāhpat» ،«spāhbed»، در سغدی «spāδpaδ»، در بلخی «σπαλοβιδο» ،«ασπαλοβιδο» و در فارسی دری «سپهبد» گشته است. همچنین از «سپاه» در فارسی دری اصطلاح «سپهسالار» ساخته شده، که با سپهبد مترادف بوده‌است.
پیشینه
ارتش هخامنشیان (۵۵۰ - ۳۳۰ تا میلاد) در آغاز «-kāra*» نامیده می‌شده، ولی بعدها که بر پایهٔ رده‌بندی دهدهی سازمان داده شد، «-spāda*» [سپاه] نام گرفته‌است. در سپاه هخامنشیان از ده سرباز یک گروه تشکیل می‌شده، که «-daθa*» [دَهَ] نامیده و سردار آن «-daθapati*» (دَهَپاتی) [دهبد] خوانده می‌شده‌است. از ده گروه یک گروهان تشکیل می‌شده، که «-θata*» [صَتَ](صد) خوانده و فرمانده آن «-θatapati*»(صَتَپاتی) [صده‌بد] نامیده می‌شده‌است. ده گروهان یک هنگ را تشکیل می‌داده‌اند، که «-hazāra*» [هزارا] نامیده و فرمانده آن «-hazārapati*» (هزاراپاتی) [هزاربد] خوانده می‌شده‌است. از ده هنگ یک لشکر تشکیل می‌شده، که «-baivara*» [بیوره] خوانده و فرمانده آن «-baivarapati*» (بایَوَرَپاتی) [بیوربد] نامیده می‌شده‌است. فرمانده کل ارتش هخامنشیان «-spādapati*» (سپاداپاتی) [سپهبد] و یا «-kārana*» [کارن] خوانده می‌شده، که از همان «-kāra*» روییده است.
| سپاه هخامنشیان | ||
|---|---|---|
| یگان‌ها | شمار نیروها | فرمانده |
| -daθa* | ۱۰ سرباز | -daθapati* |
| -θata* | ۱۰۰ سرباز | -θatapati* |
| -hazāra* | ۱٬۰۰۰ سرباز | -hazārapati* |
| -baivara* | ۱۰٬۰۰۰ سرباز | -baivarapati* |
| -spāda* | ۶۰٬۰۰۰ سرباز | -spādapati* یا -kārana* |
در زمان اشکانیان نیز نیروهای مسلح سپاذ (پارتی: spāδ) و فرمانده کل نیروهای مسلح سپاذبد (پارتی: spāδbad) خوانده می‌شدند. اما در سپاه اشکانیان صده‌ها «وَست» (پارتی: wast)، هزاره‌ها «درفش» (پارتی: drafš) و بَیوَره‌ها «گُند» (پارتی: gund) نامیده می‌شدند. فرماندهان این یگان‌ها «وست‌سالار» (پارتی: wast-sālār)، «درفش‌سالار» (پارتی: drafš-sālār) و «گندسالار» (پارتی: gund-sālār) نامیده می‌شدند.
| سپاه اشکانیان | ||
|---|---|---|
| یگان‌ها | شمار نیروها | فرمانده |
| radag* | ۱۰ سرباز | radagpān* |
| wast | ۱۰۰ سرباز | wast-sālār |
| drafš | ۱٬۰۰۰ سرباز | drafš-sālār |
| gund | ۱۰٬۰۰۰ سرباز | gund-sālār |
| spāδ | ۶۰٬۰۰۰ سرباز | spāδpat یا spāδbad |
در زمان ساسانیان نیز سپاه (پارسی میانه: spāh) بر پایه سیستم شمارش دهدهی گروهبندی می‌شد، فرمانده آن سپاهبد (پارسی باستان: spāhbed) خوانده می‌شد. دهه‌ها «رده» (پارسی میانه: radag) و صده‌ها «تَهم» (پارسی میانه: tahm) نامیده و فرمانده آن تهم‌دار (پارسی میانه: tahmdār) خوانده می‌شدند. یگان‌های ۵۰۰ نفره «وَشت» (پارسی میانه: wašt) و فرمانده آن «وشت‌سالار» (پارسی میانه: wašt-sālār) نام داشته‌اند. یک یگان ۱۰۰۰ نفره درفش (پارسی میانه: drafš) نام داشت که فرمانده آن درفش‌سالار (پارسی میانه: drafš-sālār) خوامده می‌شد و یک یگان ۵٬۰۰۰ نفری گند (پارسی میانه: gund) نامیده می‌شد که فرمانده آن یک گندسالار (پارسی میانه: gund-sālār) بود.
| سپاه ساسانیان | ||
|---|---|---|
| یگان‌ها | شمار نیروها | فرمانده |
| radag | ۱۰ سرباز | radagbān* |
| tahm | ۱۰۰ سرباز | tahmdār |
| wašt | ۵۰۰ سرباز | wašt-sālār |
| drafš | ۱٬۰۰۰ سرباز | drafš-sālār |
| gund | ۵٬۰۰۰ سرباز | gund-sālār |
| spāh | ۱۰٬۰۰۰ سرباز | spāhbed |
| artēštārān | artēštārān-sālār | |
منابع
- ↑ «فرهنگ هزارواژۀ نظامی، مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر واژه‌گزینی نظامی ستاد کل نیروهای مسلح، بهار ۱۳۹۲» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۸ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ اکبر منتجبی (۴ آذر ۱۳۸۶). «بسیج فعال‌تر می‌شود». شهروند امروز (۵۷): ۴۵.
- ↑ انتصاب سردار غلامحسین غیب‌پرور به ریاست سازمان بسیج- farsi.khamenei.ir- 19 آذر 95
- ↑ «بیانیه سپاه دربارهٔ فعالیت سیاسی بسیج». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۸.
- ↑ حسین بشیریه، انقلاب و بسیج سیاسی،انتشارات دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات چاپ دانشگاه تهران، چاپ هفتم،1387ش، صص78-81
- ↑ «MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, etc.: Oxford University Press, 1971. — 236 pp. ISBN 0-19-713559-5. — p. 75» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۹.
- ↑ سپهسالار در لغت‌نامۀ دهخدا
- ↑ A. Sh. Shahbazi, “ARMY i. Pre-Islamic Iran,” Encyclopædia Iranica, II/5, pp. 489-499
- ↑ Farrokh, Kaveh. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. Oxford: Osprey, 2005. ISBN 1-84176-713-1. — с. 6—7
- ↑ NIKONOROV, Valery. (2005), “K voprosu o Parfīanskom nasledii v Sasanidskom Irane: voennoe delo” [The issue of Parthian inheritance in Iran: warfare], in Tsentral ‘naia Aziia ot Akhemenidov do Timuridov: Arkheologiia, Istoriia, Etnologiia, Kul’tura [Central Asia from the Achaemenids to the Timurids: Archaeology, History, Ethnology, Culture], Valery NIKONOROV (ed.), Saint Petersburg: Oriental Department of the St. Petersburg State University, 141-182.
- ↑ «Asha R. The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos)» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۷ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۹.
- ↑ Kaveh Farrokh, Gholamreza Karamian, Katarzyna Maksymiuk. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0 — c. 13
- Tsouras, P.G. Changing Orders: The evolution of the World's Armies, 1945 to the Present Facts On File, Inc, 1994. ISBN 0-8160-3122-3
- فرهنگ هزارواژهٔ نظامی، مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر واژه‌گزینی نظامی ستاد کل نیروهای مسلح، بهار ۱۳۹۲.