سپهبد
سِپَهبَد (تلفظ معمول: سپهبُد؛ (به پارسی میانه: «spāhpat» یا «spāhbed») نام یکی از درجه‌های ارتش است که بالاتر از سرلشکر و پایین‌تر از ارتشبد است.
| سپهبد | |
|---|---|
    | |
| کشور |  ایران |
| شاخه خدمات | نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران |
| درجه | سه‌ستاره |
| درجه ناتو | OF-8 |
| شکل گرفته | ۱۹ فروردین ۱۳۰۹ |
| رتبه بالاتر بعدی | ارتشبد |
| رتبه پایین‌تر بعدی | سرلشکر |
| درجه‌های معادل | دریاسالار |
| درجه‌های ارتش ایران | ||
|---|---|---|
| نیروها | ||
| زمینی و هوایی | دریایی | |
| ارتشبد | دریابد | |
| سپهبد | دریاسالار | |
| سرلشکر | دریابان | |
| سرتیپ | دریادار | |
| سرتیپ دوم | دریادار دوم | |
| سرهنگ | ناخدا یکم | |
| سرهنگ دوم | ناخدا دوم | |
| سرگرد | ناخدا سوم | |
| سروان | ناوسروان | |
| ستوان ۳، ۲ و ۱ | ناوبان ۳، ۲ و ۱ | |
| استوار ۲ و ۱ | ناواستوار ۲ و ۱ | |
| گروهبان ۳، ۲ و ۱ | مهناوی ۳، ۲ و ۱ | |
| سرجوخه | سرناوی | |
| سرباز ۲ و ۱ | ناوی ۲ و ۱ | |
| سرباز | ناوی | |
سپهبد فرمانده یک سپاه از ارتش است که آن یگانی راه کنشی است که دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی بوده و از دو یا سه لشکر تشکیل می‌شود.
واژه‌شناسی
سپهبد یکی از کهن‌ترین اصطلاحات نظامی فارسی است که در پارسی میانه «spāhpat» و در پارسی باستان «-spāda-pati*» بوده که آن همکردی از دو واژه: «-spāda*» «سپاه» و «-pati*» «سردار، سالار، رهبر» لفظاً به معنای «فرمانده سپاه» است.
پیشینه
سپهبد همچون مقام نظامی (فرمانده سپاه) نخستین بار در سپاه هخامنشیان (۵۵۰ – ۳۳۰ تا میلادی) پدید آمده و به زبان پارسی باستان -spāda-pati* نامیده می‌شد.
فرمانده سپاه اشکانیان (۲۵۰ تا میلادی — ۲۲۴) که سازمان رده‌بندی ده‌دهی سپاه هخامنشیان را به ارث برده بود، spāδpat (به پارتی: 𐭎𐭐𐭀𐭃𐭐𐭕𐭉) نامیده می‌شد.
فرمانده سپاه ساسانیان (۲۲۴ — ۶۵۱) که نیز رده‌بندی و نامگذاری سپاه اشکانیان را به ارث برده بود، اسپهبد spāhbed (به زبان پارسی میانه: 𐭮𐭯𐭠𐭧𐭯𐭲) نامیده می‌شد.
اصطلاح «سپهبد» را سال ۱۳۱۴ فرهنگستان زبان ایران با پیشنهاد انجمن واژه‌گزینی ارتش شاهنشاهی ایران برابر با درجهٔ Lieutenant General (ژنرال سه‌ستاره) در نیروهای نظامی آمریکا و معادل دریاسالار در نیروی دریایی نهاده‌است.
در ایران
در ۱۹ فروردین ۱۳۰۹، احمد امیراحمدی در نتیجهٔ نبرد کردستان در برابر اسمعیل سیمیتقو به درجهٔ سپهبدی رسید و برای نخستین بار، این درجه در ارتش ایران معمول شد.
پس از او، به‌ترتیب این افراد به درجهٔ سپهبدی رسیدند: فرانسوا ژرژ ژاندر، محمد شاه‌بختی، مرتضی یزدان‌پناه، محمد نخجوان، امان‌الله جهانبانی، حاج‌علی رزم‌آرا، علی‌اصغر نقدی، فرج‌الله آق‌اولی، فضل‌الله زاهدی و عبدالله هدایت. تا سال ۱۳۳۶ این درجه، که معادل دریاسالار در نیروی دریایی و امیرنویان (نویان) در رتبه‌های نظامیِ دورهٔ قاجار بود، بالاترین درجهٔ ارتش ایران به‌شمار می‌رفت، ولی در این سال درجهٔ ارتشبد و معادل آن «دریابد» در نیروی دریایی ابداع شد.
بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، این درجه به هیچ فرد زنده‌ای اعطا نشد، اما دو تن از سپهبدهای نیروی هواییِ شاهنشاهی، یعنی سید سعید مهدیون و شاپور آذربرزین برای مدت کوتاهی پس از انقلاب، به ترتیب سرپرستی و ریاست ستاد نیروی هوایی ملی ایران را عهده‌دار شدند. همچنین در چند روز نخست پس از انقلاب، محمدعلی نوروزی سرپرست شهربانی کل کشور، احمدعلی محققی سرپرست ژاندارمری کل کشور و کمال حبیب‌اللهی رئیس ستاد نیروی دریایی ملی گردیدند.
پس از ترور محمدولی قرنی، علی صیاد شیرازی و قاسم سلیمانی، درجهٔ این سه نفر از سرلشکری به سپهبدی ترفیع یافت.
نگارخانه
نشان سپهبد نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نشان سپهبد نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نشان دریاسالار نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نشان سپهبد نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نشان سپهبد پاسدار و دریاسالار پاسدار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نشان سپهبد نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
نشان سپهبد نیروی زمینی شاهنشاهی ایران
نشان سپهبد نیروی هوایی شاهنشاهی ایران
نشان دریاسالار نیروی دریایی شاهنشاهی ایران
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ François Georges Gendre سرلشکر فرانسوی که با یک درجه بالاتر (سپهبدی) در ارتش ایران استخدام گردید و در زمان رضاشاه مدتی مدیر دروس دانشگاه جنگ بود.
- ↑ در فروردین ۱۳۲۷ سرلشکر محمد نخجوان، سرلشکر امان‌الله جهانبانی و سرلشکر حاج‌علی رزم‌آرا همزمان به درجهٔ سپهبدی ترفیع یافتند.
- ↑ در فروردین ۱۳۳۰ سرلشکر علی‌اصغر نقدی و سرلشکر فرج‌الله آق‌اِولی همزمان به درجهٔ سپهبدی ترفیع یافتند.
منابع
- ↑ «فرهنگ هزارواژهٔ نظامی، مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر واژه‌گزینی نظامی ستاد کل نیروهای مسلح، بهار ۱۳۹۲» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ مه ۲۰۱۹.
- ↑ حسن‌دوست، محمد (۱۳۹۳). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۱۴۳-۵۵-۲. جلد سوم: «ر - ق»، ص. ۱۶۶۵−۱۶۶۶
- ↑ شهبازی، علیرضا شاپور. جنگ در ایران باستان // جستارهای ایران‌شناسی. تهران: کتاب مرجع، ۱۳۹۱.
- ↑ Bosworth (1997), pp. 207–208
- ↑ «روستایی، محسن، واژگان نظامی مصوب فرهنگستان ایران (۱۳۱۴–۱۳۲۰)، فصلنامهٔ «گنجینهٔ اسناد»، زمستان ۱۳۷۳، شمارهٔ ۱۶، ص ۳۸». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳۱ مه ۲۰۲۲.
- ↑ اطلاعات عمومی، عنایت‌الله شکیباپور، کتابفروشی اشراقی، ص۲۹۳
- ↑ «قانون ترفیعات ارتش شاهنشاهی ایران، مصوب ۱۷ اسفند ۱۳۱۴، فصل یکم: مقررات عمومی، مادهٔ دوم». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۴ مه ۲۰۱۳.
- ↑ قانون استخدام نیروهای مسلح شاهنشاهی، مصوب ۳۰ تیر ۱۳۳۶، فصل چهارم: ترفیعات، مادهٔ ۲۱