زبان باختری
زبان بلخی یا باختری (یا آریائو، اریو)؛ که در سدههای یکم تا نهم میلادی در سرزمین باستانی بلخ، پیش از گسترش زبان فارسی در شمال ایالت خراسان باستان (افغانستان کنونی) کنونی رایج بود. تا سال ۱۹۵۷ اثری از زبان بلخی در دست نبود. در این سال باستان شناسان فرانسوی کامیاب شدند نوشتاری را در سرخ کوتل (واقع در بغلان) از این زبان به دست آورند. این کتیبه از زیارت است که به دستور کانیشکا (سال جلوس ۱۲۰ یا ۱۲۵میلادی) پادشاه بزرگ کوشانی ساخته شدهاست. این کتیبه با الفبای تخاری در ۲۵ سطر نوشته شده. باختری ارتباط نزدیکی با سغدی و خوارزمی، نسبت به سکایی دارد.
بلخی | |
---|---|
Αριαο | |
زبان بومی در | باختر |
منطقه | آسیای میانه |
دوره | ۳۰۰ پیش از میلاد – ۱۰۰۰ پس از میلاد |
هندواروپایی
| |
الفبای یونانی خط مانوی | |
کدهای زبان | |
ایزو ۳–۶۳۹ | xbc |
فهرست لینگوییست | xbc |
گلاتولوگ | bact1239 |
زبان بلخی از زبانهای ایرانی شرقی و از شاخهٔ شمال شرقی بود که مردم باختر یا تخارستان در دورههای کوشانیان و یفتلیان بدان سخن میگفتند. این زبان با زبانهای ایرانی میانهٔ سغدی و خوارزمی پیوند نزدیکی دارد.
الفبای باختری بر اساس الفبای یونانی بودهاست. علاوه بر ۲۴ حرف یونانی، باختریها با تغییر دادن حرف رو (Ρ) یک حرف جدید به نام شو (Ϸ) نیز که نمایندهٔ صدای /ش/ بود به این الفبا اضافه کردند. دو حرف پسی (Ψ) و کسی (Ξ) در نوشتن زبان باختری بدون استفاده بودند، ولی احتمالاً برای نوشتن اعداد (همانگونه که در یونانی به کار میرود) به کار میرفتند.
زبان بلخی در ناحیهای تکلم میشدهاست که نخستین پارسیسرایان در تاریخ ادب پارسی از آنجا برخاسته بودند، بنابراین وجود وامواژههای بلخی در زبان فارسی طبیعی است (گرچه از بین زبانهای ایرانی شرقی، زبان سغدی تأثیر بیشتری روی فارسی داشتهاست). واژههای فارسی «ملخ»، «خدیو»، «خزان»، «لهراسپ»، فعل «الفختن» (یا «الفغدن»)، و نیز احتمالاً واژهٔ «فلاخن» ازجمله وامواژههای بلخی در فارسیاند.
آثار باقی مانده از این زبان شامل سکهها، مهرها، کتیبهها و دستنوشتهها است. در دهه ۱۹۹۰ میلادی انبوهی از اسناد بلخی کشف شد که در میان آنها بخش عمدهای از نامههای بلخی به واسطه ارائه آگاهیهای تازه دربارهٔ این زبان از اهمیت چشمگیری برخوردارند. این نامهها غالباً بر روی چرم و پارچه نوشته شدهاند.
پانویس
- ↑ Davary (1982). Illustrations (PDF). p. Fig.93.
- ↑ "Bactrian". The LINGUIST List. Multitree: A digital library of language relationships. Retrieved 29 March 2013.
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Bactrian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ "IRANIAN IDENTITY ii. PRE-ISLAMIC PERIOD"، نوشتهٔ گِراردو گنولی (GHERARDO GNOLI)
- ↑ محسن ابولقاسمی-تاریخ زبان فارسی- ص 126
- ↑ Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p170
- ↑ Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p165
- ↑ محمود جعفری دهقی، امیر عمادالدین صدری، «وامواژههای بلخی در پارسی نو»، زبانشناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارهٔ دوم (پاییز و زمستان ۱۳۹۰)، ص ۳.
منابع
- احمدعلی کُهزاد (۱۳۲۲ ه.خ). «تاریخ ادبیات افغانستان» (PDF). بنیاد فرهنگی کُهزاد، در تارنمای آریایی. دریافتشده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
- N. Sims-Williams (نیکلاس سیمز ویلیامز). «BACTRIAN LANGUAGE (زبان باختری)». دانشنامه ایرانیکا. دریافتشده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
- «ایرانی (زبان)». لغتنامه دهخدا. دریافتشده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
- زبان و ادبیات ایران باستان، زهره زرشنای