کتیبه
کتیبه (Inscription) به نوشته‌ای اطلاق می‌شود که بر روی سنگ در حاشیه سردر ساختمان‌ها یا گوشه‌های پارچه‌های خاص، نظیر پرده، سفره و بیرق و یا بر صفحه‌های کتاب نگارش می‌یابد.
سنگ نوشته‌های تاریخی
سنگ‌نبشته‌های (کتیبه‌های) یافت شده در مصر و بین‌النهرین و مواردی مانند آن به هزاره چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد. این کتیبه‌ها بیشتر فرمان شاهان و فرمانروایان و توصیف وقایع و تاریخ جنگ‌ها بوده‌اند.
از کتیبه‌های مهم دوران باستان در ایران و نواحی اطراف آن یکی کتیبه آشور بانیپال در ذکر فتح شهر شوش و وقایع پس از آن و دیگر کتیبه‌های دوگانه داریوش هخامنشی در بیستون به زبان‌های پارسی قدیم و عیلامی بابلی است که یکی به کتیبه بزرگ و دیگری به کتیبه کوچک موسوم است.
از شاهان هخامنشی کتیبه‌های متعددی در تخت‌جمشید، شوش، نقش رستم و همدان برجای مانده است. کتیبه داریوش اول در شوش را فرانسویان کشف کردند. این کتیبه مفصل‌تر از کتیبه بیستون و نقش رستم (از کتیبه‌های دیگر این شاه و شاهان دیگر هخامنشی) است. در نقش رستم، محلی در ۴ کیلومتری تخت‌جمشید، چهار مقبره از شاهان هخامنشی به صورت مغاک‌هایی بر سینه کوهی از سنگ یکپارچه برجای مانده است.
در این مکان کتبیه‌هایی درباره جنگ‌ها و فتوحات داریوش و خشایارشاه وجود دارد. در همدان نیز کتیبه‌ای از داریوش در کوه الوند به زبان پارسی، عیلامی و آشوری نگارش یافته است. محتوای آن وصف اهورامزدا و کمک‌های او و ذکر وقایع سلطنت داریوش است. کتیبه‌ای از خشایارشاه نیز در همان مکان با وصف اهورامزدا و ذکر سلطنت او وجود دارد. کتیبه دیگر از اردشیر دوم بر پایه ستونی به سه زبان مذکور است که هم‌اکنون در موزه بریتانیا قرار دارد. مضمون این کتیبه وصف اجداد اردشیر دوم و تالاری است که او بنا نهاده است.
کتیبه و کتیبه‌نگاری در اسلام
کتیبه‌نگاری در بناهای یادبود، مقبره‌ها، مساجد، مدارس علمیه، بقعه‌ها، عمارات باشکوه، ستون‌ها و جاهای مناسب دیگر بکار می‌رفته است و به این ترتیب در این مکان‌ها آثار ارزشمندی از هنر خوشنویسی و کتیبه‌نگاری به اشکال عمودی یا افقی خلق شده و به یادگار مانده است. تجزیه و تحلیل این آثار از منظرهای گوناگونِ هنری و موضوعی می‌تواند دریچه‌هایی فراسوی تاریخ، تمدن و فرهنگ اسلامی بر دیدگان پژوهندگان معاصر بگشاید.
دو عامل مهم موجب رشد و ترقی خوشنویسی زیر سایه اسلام شد. یکی این که چون مسلمانان معتقد بودند آیات قرآن از نظر ظاهر و باطن، الهی و معجزه است پس به کتابت آیات در درون و بیرون بناهای اسلامی همت گماردند. دیگر آن که نگارش نسخ خطی عربی و فارسی ـ با تحول در سبک نگارش اشکال و اعجام آنها در سیر ایام ـ باعث شد که خوشنویسی این زبان‌ها جزء لاینفک هنرهای تزیینی آنان شود.
انواع مختلف خطوط شامل کوفی، نسخ، ثلث، طغری، ریحان، محقق، نستعلیق و جز آن در کتیبه‌نگاری‌های اسلامی از صدر اسلام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از میان خطوط یاد شده، خط ثلث به سبب دور و تموج آن و نیز به جهت حرکات نرم قلم، درشتی و برجستگی حروف و قابلیت تزیین و ایجاد نقش و نگار در کتیبه‌نویسی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است. مضمون کتیبه‌ها در بناهای ایران شامل آیات قرآن، احادیث نبوی، شعر، ماده تاریخ، تاریخ بناها یا نام بنیان‌گذارانشان و مواردی جز آن است.
برخی آثار به‌جای مانده کتیبه‌ها عبارتند از: مناره جَره قورغان در ازبکستان؛ مقبره خواجه احمد یسوی در ترکستان (هر دو به خط کوفی ساده)؛ مناره مسجد محمد (سنیق قلعه) در باکو، مقبره یوسف ابن قصیر در نخجوان، سردر مدرسه الغ بیک در بخارا (به خط کوفی معقلی)؛ سردر مقبره بیان قلی‌خان در بخارا، مقبره حکیم ترمذی در ترمذ، سردر مقبره شیرین‌بیگ‌آغا در سمرقند، مجموعه قصر شروانشاهان در باکو و مناره مسجد جامع همین شهر (به خط ثلث). تاریخ پیدایش همه موارد بین قرن دوازدهم تا پانزدهم میلادی است.
کتیبه‌نگاری خطوط گوناگون از جمله کوفی و ثلث و نستعلیق در بناها و مساجد ایران از زمان تیموریان و صفویان در اصفهان و خراسان و نقاط دیگر رونق داشته است. امروزه هم طراحی این خطوط بین کاشیکاران و خطاطان متداول است.
از مشهورترین کتیبه‌نگاران ایرانی و سایر کشورهای اسلامی در سده‌های گذشته می‌توان از ارغون بن عبدالله کاملی (قرن ۸ق.) نام برد. از آثار او کتیبه دو مدرسه در بغداد است که به قلم ریحان نوشته شده‌اند. دیگری مبارک شاه بن قطب تبریزی (قرن ۷ق.) است. احمد بن سهروردی (قرن ۸ق.) نیز کتیبه‌هایی به قلم ثلث در بغداد نگاشته است. عبدالله صیرفی (قرن ۸ق.) کتیبه عمارت استاد و شاگرد را در تبریز تحریر کرده است.
بایسنغر میرزا (۷۹۹-۸۳۷ق.)، نیز کتیبه پیش‌طاق مسجد گوهرشاد در مشهد را به قلم ثلث نگاشته است. دیگر کمال‌الدین حسین حافظ هروی (قرن ۱۰ق.) است که کتیبه سه دانگ ثلث در مسجد جامع اصفهان کار اوست. علی‌رضا عباسی تبریزی (متوفی ۱۰۳۸ق.)، کتیبه‌های سردر عالی‌قاپوی قزوین، سردر ورودی مسجد شاه اصفهان، دو کتیبه در ایوان‌های عباسی ضلع غربی و شرقی صحن کهنه آستانه رضوی، کتیبه گلوی گنبد خواجه ربیع و آثاری دیگر را با قلم‌های ثلث و نستعلیق ممتاز نگاشته است.
از کتیبه‌نویسان معاصر ایرانی و سایر کشورهای اسلامی می‌توان از عبدالحمید ملک‌الکلامی (امیرالکتاب) نام برد. از آثار وی یکی کتیبه آرامگاه حافظ شیرازی و دیگری کتیبه حجاری شده موزه ایران باستان به خط ثلث است.
احمد زنجانی معصومی کتیبه آرامگاه ابوعلی سینا در همدان، کتیبه مسجد آینه قم، خطوط ضریح مطهر امام رضا علیه السلام و خطوط ضریح حضرت رقیه سلام الله علیها در سوریه را به خط ثلث نوشته است.
از حبیب‌الله فضائلی کتیبه‌های ضریح عسکریین علیهم السلام در سامرا، ضریح حضرت ابوالفضل علیه السلام و درهای حرم حضرت امام حسین علیه السلام و حرم کاظمین در عراق، کتیبه‌های در و رواق گلوی گنبد حضرت زینب و بسیاری کتیبه‌های بناها و مساجد در شهرهای مختلف ایران بر جای مانده است.
عمادالکتاب سیفی از استادان به‌نام قلم ثلث، شکسته و نستعلیق بود. وی آثاری ارزشمند از خود به‌یادگار گذاشته است که از آن جمله‌اند: کتیبه سردر جدید مدرسه سپهسالار و لوحه‌ای بر آرامگاه فردوسی در طوس.
از کتیبه‌نویسان غیرایرانی می‌توان به سیدابراهیم اهل مصر، محمد صبری هلالی اهل عراق، هاشم محمد خطاط اهل عراق و حامد الآمدی اهل ترکیه را نام برد.
در بناهای مهم، پل‌ها، سدها و غیره، کتیبه‌ها و سنگ‌های یادبود حک و به هنگام افتتاح، از آنها پرده‌برداری می‌شود. بدین‌ترتیب سنت کهن کتیبه‌نگاری با رویکردی تازه به قوت خود باقی است.
کتیبه در کتاب آرایی
در هنر نسخه‌آرایی، کتیبه شکل مستطیل‌گونه‌ای است که گاهی در دو سوی آن نیم‌دایره‌ها و ربع دوایر کوچک کشیده باشند. مذهّبان کتیبه را بر سر سوره‌های قرآن و سرفصل‌های کتاب‌ها و جلدسازان در چهار طرف حواشی جلد نزدیک به لبه‌ها رسم کرده و می‌کنند. این‌گونه کتیبه‌ها گاهی مستطیلی مذهب و مرصع است و گاهی مستطیلی که دو سوی آن یا اطراف همه اضلاع آن به صورت مدور و نیم‌دایره طراحی شده‌اند. نوع اخیر را "کتیبه قلمدانی" می‌گویند. کتیبه‌های بسیار ظریف و باریک مذهب مرصع آغاز سرفصل‌ها را "کتیبه بازوبندی" می‌نامند.
در نسخه‌آرایی عموماً کتیبه را در قسمت پایین "سرلوح" ترسیم می‌کنند، به صورتی که قسمت‌های پایین سرلوح با بخش فوقانی کتیبه به یکدیگر متصل می‌شود. شکل مرکب از کتیبه و سرلوح را اصطلاحاً "سرلوح کتیبه‌دار" می‌نامند. در متن این‌گونه کتیبه‌ها با انواع خطوط متداول به صورت عناوین و سرفصل‌ها می‌نویسند و در تحریر آنها از رنگ‌های طلایی، شنگرف، سفیدآب و غیره استفاده می‌کنند. هر کدام از این کتیبه‌ها با تلفیق هنرهای دیگر از جمله تذهیب، تشعیر، ترصیع، سرلوح، خوشنویسی و جز آن تزیین می‌شود.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "كتیبه" از رضا خاني‌پور، بازیابی: 16 مرداد 1392.