محمد بن ادریس شافعی
|
قبر شافعی در قاهره | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن ادریس شافعی |
| تاریخ تولد | ۱۵۰ق |
| محل زندگی | مکه، مدینه، بغداد، یمن، مصر |
| تاریخ وفات | سال ۲۰۴ق |
| محل دفن | قاهره |
| شهر وفات | قاهره |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | مالک بن انس |
| شاگردان | احمد بن حنبل |
| تألیفات | بیش از ۱۲۰ کتاب |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| شناخته شده برای | رئیس یکی از چهار مکتب فقهی اهل‌سنت |
محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق) معروف به امام شافعی سومین فقیه از فقهای چهارگانه اهل‌سنت است. مالک بن انس (دومین فقیه از فقهای چهارگانه اهل سنت) مهم‌ترین استاد او و احمد بن حنبل (چهارمین فقیه از فقهای اهل‌سنت) مهم‌ترین شاگرد او بوده‌اند. شافعی خلفای راشدین را به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان و علی(ع) دانسته است.
شافعی دوست‌دار اهل‌بیت پیامبر(ص) و امام علی(ع) بود. او اشعار مختلفی در وصف و محبت آنان سروده و زمانی که بیان فضائل امام علی (ع) جرم حساب می‌شد، به بیان مناقب او پرداخته است. شافعی در زمان هارون الرشید توسط عده‌ای شیعه خوانده شد.
فقه شافعی با وجود اصرار و تأکید بسیار بر حدیث، از روش‌های عقلی نیز استفاده کرده است. فقه او در جهان اسلام طرفداران بسیاری دارد و به عنوان نزدیک‌ترین فقه اهل‌سنت به شیعه معرفی شده است.
نسب
محمد بن ادریس شافعی با نام کامل «محمد بن إدریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبید بن عبدیزید بن هاشم بن عبدالمطلب بن عبدمناف» است. او را قُرشی، مُطلبی و شافعی خوانده‌اند. او همچنین به امام شافعی نیز شهرت دارد. نسل او در عبدمناف با پیامبر اکرم(ص) یکی می‌شود. جد شافعی به نام سائب در جنگ بدر پرچمدار بنی‌هاشم در سپاه مکه بود و اسیر شد. وی برای آزادی مبلغی را پرداخت کرد و پس از آن مسلمان شد.
مادر شافعی «فاطمه» نام داشت و بنابر قولی از نسل امام علی(ع) بوده است.
زندگی‌نامه
شافعی در سال ۱۵۰ق در غزه فلسطین متولد شد و در کودکی پدر خود را از دست داد. در دو سالگی به همراه مادرش به مکه رفت و در آنجا بزرگ شد. شافعی در هفت سالگی قرآن را حفظ کرد و در ده سالگی کتاب «الموطأ» اثر مالک بن انس را حفظ کرد. او پس از مدتی به مدینه رفت و کتاب الموطا را از حفظ برای مالک خواند. شافعی تا وفات مالک در سال ۱۷۹هجری در مدینه ماند و پس از آن به یمن رفت.
شافعی سفرهایی به بغداد و مکه داشت. و در سال ۱۹۹ وارد مصر شد، کتاب‌های بسیاری در آنجا تألیف کرد و به شهرت بسیار رسید. او پنج سال در مصر زندگی کرد. و در روز آخر رجب سال ۲۰۴هجری در ۵۴ سالگی در مصر وفات کرد و در همان‌جا دفن شد. در زمان ایوبیان بر روی قبر شافعی بارگاهی ساختند که توسط مردم زیارت می‌شود.
تحصیلات و آثار
محققان، شافعی را در فقه، حدیث، ادبیات عرب و شعر بسیار متبحر دانسته‌اند. برخی محققان ۱۱۳ کتاب را به شافعی نسبت داده‌اند. یاقوت حموی در کتاب معجم الأدباء بیش از ۱۲۰ کتاب از شافعی نام می‌برد. کتاب «الأم» مهم‌ترین و مشهورترین کتاب شافعی است.
مالک بن انس از فقهای اربعه اهل‌سنت، استاد شافعی و احمد بن حنبل از فقهای اربعه اهل‌سنت، شاگرد او بوده است.
شعر و ادبیات عرب
شافعی در ابتدا به شعر و ادبیات عرب علاقه نشان داد و در کسب این علم تلاش بسیار کرد. او هفده سال در میان قبیله هذیلیان زندگی کرد که از فصیح‌ترین قبائل عرب به شمار می‌رفتند و در جستجوی شعر و لغت، سفری به یمن نیز داشت. استعداد او موجب شد تا در شعر و فصاحت کلام رشد بسیاری داشته باشد.
شافعی شعر نیز می‌سرود. او در شعر خود به برخی مفاهیم خاص شرعی پرداخته است. همچنین اشعاری در مورد اهل‌بیت پیامبر نیز از او وجود دارد. شافعی اشعار بسیاری در مورد مفاهیم اخلاقی سروده است.
شافعی خود را شاعر نمی‌دانست و معتقد بود اگر شعر در شأن علماء بود او شاعرتر از «لبید» شاعر معروف عرب می‌بود.
فقه و حدیث
شافعی در ابتدا به شعر و ادبیات عرب علاقه نشان داد. اما پس از وقایعی به فقه علاقه‌مند شده و به یادگیری فقه پرداخت. او در مکه نزد مسلم بن خالد زنجی مفتی بزرگ مکه، فقه را آموخت. سپس به مدینه رفته و شاگرد مالک بن انس یکی از فقهای اربعه اهل سنت گردید. شافعی تا وفات مالک در سال ۱۷۹ق در مدینه باقی ماند و پس از آن به یمن رفت.
شافعی در یکی از سفرهایش به بغداد با محمد بن حسن شیبانی که دوست ابوحنیفه بود، همراه شد و با روش‌های فکری و فقهی حنفی نیز آشنا گشت و توانست از آن در فقه خود استفاده کند.
شافعی برای به دست آوردن حدیث به شهرهای مختلف سفر می‌کرد.
شافعی و اهل بیت(ع)
زمانی که شافعی در یمن حضور داشت، هارون الرشید خلیفه عباسی، او را به همراه تعدادی دیگر به جرم تشیع به بغداد فراخواند. البته او از این اتهام تبرئه شد. این اتهام به جهت فضایلی بود که شافعی از امام علی(ع) نقل کرده است. شافعی اشعاری در مدح اهل‌بیت پیامبر(ع) و امام علی(ع) سروده است. برخی از اشعار او در وصف اهل بیت و در مدح آنان چنین است:
| یا آلَ بَیتِ رَسولِ الله حُبُّکُمُ | فَرضٌ مِنَ الله فی القُرآنِ أنزَلَهُ | |
| یکفیکم فی عظیم الفخر انکم | مَن لم یُصَلّ علیکم لا صلاة له |
| آلُ النبی ذَریعتی | و هُم إِلَیهِ وسیلتی | |
| أَرْجُو بهم أعْطی غَدا | یُبْدِی الْیمین صحیفتی |
| یا راکباً قِف بالمُحَصَّبِ مِن منی | وَاهتِف بِقاعِدِ خَیفِها وَالنَّاهِضِ | |
| سَحَراً إذا فاضَ الحَجیجُ إلی مِنی | فَیضاً کمُلتَطِمِ الفُراتِ الفائِضِ | |
| إن کانَ رَفضاً حُبُّ آلِ مُحمَّدٍ | فَلیشهَدِ الثَّقَلانِ أنّی رَافضِی |
محبت امام علی(ع)
شافعی در زمانی به امام علی(ع) اظهار مودت و موالات می‌کرد که بزرگداشت علویان و بیان مناقب آنان گناهی نابخشودنی و موجب تعقیب و محاکمه و مجازات بود. با این حال شافعی در مورد امام علی(ع) چنین سروده است:
| إنّا عَبیدٌ لِفتی أنزلَ فِیهِ هَل أتَی | إلی مَتی أکتُمُهُ؟ إلی مَتی؟ إلی مَتی؟ |
| قَالُوا: تَرَفَّضتَ قُلتُ: کلَّا | مَا الَّرفضُ دینی وَ لا إعتِقادی | |
| لکن تَوَلَّیتُ غَیرَ شَک | خَیرَ إمَامٍ وَ خَیرَ هَادی | |
| إن کانَ حُبُّ الوَلِی رَفضاً | فإنَّ رفضی الی العِبادَ |
شافعی در مورد ابوبکر و خلفای دیگر و همچنین ابوحنیفه نیز اشعاری دارد.
شافعی و شیعه
شافعی خلفای راشدین را به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان و علی(ع) دانسته است. برخی محققان اهل‌سنت فتاوای شافعی علیه شیعیان را جمع کرده و معتقدند شافعی از مخالفان سرسخت شیعه بوده است. در مقابل برخی محققان شیعه، نظرات و آراء شافعی که نشان از گرایشات او به شیعه است را جمع کرده‌اند. احمد پاکتچی از محققان معاصر، شافعی را از نزدیک‌ترین عالمان اهل‌سنت به حلقه‌های شیعه دانسته است.
فقه شافعی
فقه شافعی برپایه حدیث بنا شده بود، به نحوی که برخی فقه شافعی را فقهی «حدیث مدار» و شافعی را «ناصر الحدیث» معرفی کرده‌اند. منابع روایی شافعی گسترده بود و از صورت تک‌بومی خارج شده و محدود به مدینه نبود. به همین جهت مسئله احادیث متعارض در فقه شافعی جایگاهی پر اهمیت یافت و شافعی کتابی با عنوان «اختلاف الحدیث» تألیف کرد.
شافعی در فقه خود از برخی روش‌های اصحاب رأی نیز استفاده می‌کرد. او توانست جمعی میان این دو روش داشته باشد. روش او به نحوی بود که احمد بن حنبل برجسته‌ترین شاگرد او می‌گفت: ما اصحاب رأی را لعن می‌کردیم و آنان نیز ما را لعن می‌کردند تا اینکه شافعی آمد و این دو روش را با یکدیگر یکی ساخت.
برخی محققان فقه شافعی را فقهی نظام‌یافته و مبتنی بر اصول معرفی کرده‌اند.
محققان معتقدند تحصیل در منطقه‌های مختلف اسلامی تأثیراتی بر افکار و آثار شافعی گذاشت. برای نمونه او اجماع بومی فقهای مدینه را نامعتبر می‌دانست و اجماع تمامی امت را دلیل شرعی قابل استناد معرفی کرد.
در اذهان و افکار عمومی جامعه شیعه، معمولا شافعی مذهب‌ها را به شیعه امامیه نزدیک‌تر می‌دانند. شافعی صلوات بر پیامبر در تشهد نماز را لازم و ضروری می‌دانست و همچنین گفتن «الصلاه خیر من النوم» در اذان را مکروه اعلام کرد.
گستره فقه شافعی
فقه شافعی در کشورهایی چون یمن، مصر، کشورهای شرق آسیا همچون اندونزی و مالزی طرفداران بسیار دارد. این مذهب در فلسطین و اهل سنت یمن نیز اکثریت را دارا است و در میان اهل سنت عراق دومین مذهب بوده است.
پیروان مذهب شافعی در بخش‌های غربی ایران در استان‌های کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه نیز مستقر هستند.
جایگاه شافعی نزد اهل سنت
شافعی جایگاه و منزلت بسیار والایی در نزد اهل سنت داشته و دارد. برخی بزرگان اهل سنت معتقدند پیامبر اسلام به آمدن شافعی اشاره کرده و شافعی را مصداق روایت پیامبر اسلام دانسته‌اند که فرمود: «خداوندا قریش را هدایت فرما، همانا عالمی از قریش خواهد آمد که علم او در همه زمین پخش خواهد شد».
عطار نیشابوری شافعی را سلطان شریعت و طریقت، مفتی اسرار الهیه و وارث پیامبر اسلام معرفی می‌کند.
احمد بن حنبل، شافعی را به خورشید دنیا و سلامتی بدن تشبیه می‌کند. ابن‌کثیر نیز شافعی را به عنوان یکی از ائمه اسلام و خطیب بغدادی نیز او را با عنوان «ربّ الفقهاء و تاج العلماء» معرفی می‌کند.
شافعی خوابی را نقل می‌کند که در آن، امام علی(ع) را دیده که انگشتر خود را در آورده و در دهان شافعی قرار داده است تا علم ایشان و علم پیامبر(ص) به شافعی منتقل شود.
فخر رازی کتابی با نام «ترجیح مذهب الشافعی علی غیره» نوشته و در آن مناقب بسیاری را به شافعی نسبت می‌دهد. عطار نیز داستان‌های بسیاری را از شافعی نقل می‌کند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن‌عثمان، الدرر المنظم، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۴، ص۱۶۳.
- ↑ ابن‌کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۱۷.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۴، ص۱۶۳.
- ↑ ابن‌کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۱۸.
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۷۸.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۰.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۰.
- ↑ إسنوی، طبقات الشافعیه، ۱۹۹۶م، ص۸.
- ↑ إسنوی، طبقات الشافعیه، ۱۹۹۶م، ص۹.
- ↑ ابن‌عثمان، الدرر المنظم، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۴.
- ↑ امین، ضحی الإسلام، بیروت، ص۲۱۹.
- ↑ إسنوی، طبقات الشافعیه،۱۹۹۶م، ص۹.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم الأدباء، ۱۹۹۳م، ج۶، ص۲۴۱۲.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۴، ص۱۶۵.
- ↑
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۴، ص۱۶۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم الأدباء، ۱۹۹۳م، ج۶، ص۲۴۱۶ - ۲۴۱۷
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۱۷۸.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۱.
- ↑ ابن‌کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۲۸.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۰-۱۱.
- ↑ امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۷۲.
- ↑ امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۷۶
- ↑ امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۷۵.
- ↑ بیهقی، احکام القرآن، بیروت، ص۱۰-۱۱.
- ↑ امین، ضحی الإسلام، بیروت، ص۲۱۹.
- ↑ امین، ضحی الإسلام، بیروت، ص۲۲۰.
- ↑ امین، ضحی الإسلام، بیروت، ص۲۲۱.
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۹۸-۹۹.
- ↑ امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۹۴.
- ↑ ابراهیم سلیم، دیوان الامام الشافعی، قاهره، ص۱۲۱.
- ↑ ابن‌حجر، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، ۱۹۹۷م، ج۲، ص۵۲۵.
- ↑ ابراهیم سلیم، دیوان الامام الشافعی، قاهره، ص۸۹.
- ↑ امیدی، نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی، ص۱۹۴.
- ↑ زمانی، آزادی، «چرایی کثرت مناقب‌نگاری امام علی(ع) توسط علمای شافعی مذهب». ص۳۲۸.
- ↑ ابراهیم سلیم، دیوان الامام الشافعی، قاهره، ص۴۸.
- ↑ ابراهیم سلیم، دیوان الامام الشافعی، قاهره، ص۸۶.
- ↑ ابراهیم سلیم، دیوان الامام الشافعی، قاهره، ص۱۰۰.
- ↑ پاکتچی، «شافعی»، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: أبوعبدالبر محمد کاوا، الإمام الشافعی وموقفه من الرافضة.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: الطائی، هل تشیع الشافعی، ۲۰۱۱م.
- ↑ پاکتچی، «شافعی»، ج۱،ص۱۴۹.
- ↑ پاکتچی، «اسلام»، ج۸، ص۴۴۶.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ یاقوت حموی، معجم الأدباء، ۱۹۹۳م، ج۶، ص۲۴۱۶.
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۱۷۸.
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۱۸۶.
- ↑ پاکتچی، «اسلام»، ج۸، ص۴۴۷.
- ↑
- ↑ ابن‌کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۸۰.
- ↑ شوکانی یمنی، ۱۹۹۳م، نیل الأوطار، ج۲، ص۴۶.
- ↑ ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۱۷۹.
- ↑
- ↑
- ↑ ابن‌کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۳۵.
- ↑ عطار، تذکرة الأولیاء، ۲۰۰۶م، ص۴۴۵.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۴، ص۱۶۴.
- ↑ ابن کثیر، طبقات الشافعیة، ۲۰۰۴م، ج۱، ص۱۸.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ عطار، تذکرة الأولیاء، ۲۰۰۶م، ص۴۴۷.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ عطار، تذکرة الأولیاء، ۲۰۰۶م، ص۴۴۸.
- ↑ ترجمه:ای خاندان پیامبر، دوستی شما، فریضه‌ای است که خدا در قرآن فرستاده است. در بزرگی مقام شما همین بس که هر کس بر شما درود نفرستد، نمازش باطل است.
- ↑ خاندان پیامبر دستاویز من هستند و ایشان وسیله رسیدن من به پیامبر هستند. امیدوارم که فردای قیامت نامه اعمال در دست راستم داد شود
- ↑ ترجمه:ای سوارگان بر شن‌زارهای منی، سواره بمانید و به نشستگان درّه‌ها و بلندی‌ها خبر دهید. به زائرانی که سپیده دمان به مانند رود خروشان فرات بسوی منی سرازیر می‌شوند، بگویید: اگر محبت اهل بیت رفض و کفر است، جنّ و انس بدانند که من رافضی هستم.
- ↑ ترجمه: ما چاکران آن جوانمرد هستیم که درباره او سوره (هل أتی) نازل شده- تاکی آن را پنهان کنم؟ تا کی؟ تا کی؟
- ↑ ترجمه: می‌گویند: تو رافضی و مرتد شدی، گویم: هرگز رفض و ارتداد آیین من نیست. اما بی‌شک من بهترین امام و بهترین راهنما را دوست دارم. اگر محبت علی (که دوست خداست) دلیل بر رفض و بی‌دینی است، دنیا بدانند که من بی‌دین‌ترین مردمان هستم.
منابع
- ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، واشنگتن، منشورات کتاب، ۲۰۰۰م.
- ابراهیم سلیم، محمد، دیوان الامام الشافعی، قاهره، مکتبة ابن سینا، بی‌تا.
- ابن‌حجر، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، المحقق: عبدالرحمن بن عبدالله الترکی، کامل محمد الخراط، لبنان، مؤسسة الرسالة، ۱۹۹۷م.
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، محقق: احسان عباس، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- ابن‌عثمان، موفق الدین، الدرر المنظم فی زیارة الجبل المقطم، مقدمه: حسن باشا، محقق: محمد فتحی ابوبکر، قاهره، الدار المصریة اللبنانیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، طبقات الشافعیة، مصحح: عبدالحفیظ منصور، بیروت، دار المدار الإسلامی، ۲۰۰۴م.
- أبوعبدالبر محمد کاوا، الإمام الشافعی وموقفه من الرافضة، بی‌جا، بی‌تا.
- إسنوی، طبقات الشافعیة، بیروت، دارالفکر، ۱۹۹۶م،
- امیدی، جلیل، «نگاهی به مضامین و موضعات دیوان شافعی»، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره ۶۸، زمستان ۱۳۷۹ش.
- امین، احمد، ضحی الإسلام، بیروت، دارالکتب العربی، بی‌تا.
- بیهقی، احمد بن حسین، احکام القرآن، بیروت، دار القلم، بی‌تا.
- پاکتچی، احمد، «اسلام»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- پاکتچی، احمد، علیخانی، علی‌اکبر، «شافعی» اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰ش.
- زمانی، محمدحسن، آزادی، علی‌رضا، «چرایی کثرت مناقب‌نگاری امام علی (ع) توسط علمای شافعی مذهب»، پژوهشنامه ثقلین، شماره۲، تابستان۱۳۹۴ش.
- شوکانی یمنی، محمد بن علی، نیل الأوطار، تحقیق: عصام الدین الصبابطی، مصر، دار الحدیث، ۱۹۹۳م.
- صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- طائی، نجاح، هل تشیع الشافعی، دار الهدی لاحیاء التراث، بی‌جا، بی‌تا.
- عطار، محمد بن ابراهیم، تذکرة الأولیاء، ترجمه و تعلیق: عبدالعزیز منال یمنی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۲۰۰۶م.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم الأدباء، محقق: احسان عباس، بیروت، دارالغرب الإسلامی، ۱۹۹۳م.