آداب الصلاة
آداب الصلاة، به آداب نماز و مستحبّات و اذکار و ادعیه قبل و بعد و هنگام نماز گفته می‌شود. همچنین آداب الصلاة نامی است برای تعدادی از کتب که درباره آداب نماز، به زبان‌های فارسی وعربی نوشته شده است. مهم‌ترین کتاب‌های آداب الصلاه مربوط به آقا جمال خوانساری، ملا محمدباقر مجلسی، مقدس اردبیلی و امام خمینی است.
معانی آداب
آداب در لغت و همچنین در ابواب متعدّد فقهی، به معانی مختلف به کار رفته است.
آداب در لغت
آداب در لغت در سه معنی به کار رفته است:
- رفتارها و حالت‌های دخیل در کمال و حُسن چیزی
- تأدیب و تنبیه
- علوم ادبی
آداب در فقه
آداب درابواب متعدّد فقه به همان معانی لغوی به کار رفته است، اما با توجّه به تعدّد معانی لغوی، آنچه در بیشتر ابواب فقه منظور فقیهان است، مجموع رفتارها و هیئت‌هایی است که فعل یا ترک آنها از دیدگاه شارع مقدّس، موجب حسن و کمال فعل یا موضوعی می‌شود که حکم شرعی به آن تعلّق گرفته است، مانند آداب نماز(آداب الصلاة)، روزه، زیارت، جهاد و تخلّی.
آداب به معنای اول،گاه انجام دادن کاری است و گاه ترک کاری معین. چنان که‌گاه به عنوان عملی مستقلّ نگریسته شده است، مانند نظافت کردن و ناخن گرفتن، و‌گاه حالت و هیئتی در فعل است، از قبیل آداب غَذا خوردن. در بعضی از آداب، مانندغسل جمعه و زیارت و احرام، قصد قربت معتبر است، ولی در بعضی دیگر مانند آداب تجارت، قصد قربت معتبر نیست.
از بررسی کلمات فقیهان و کاربرد این واژه در فقه برمی‌آید که آداب، اعم از احکام لزومی و غیر لزومی است، یعنی هم مستحبّات و مکروهات و هم واجبات و محرّمات را در برمی‌گیرد. مانند آداب تخلّی که ضمن آن، واجبات و محرّمات آن نیز ذکر شده است. هر چند اصل وجوب یا حرمت فعلی، مانند وجوب نماز و حرمت زنا،آداب نامیده نمی‌شود.
در بیشتر کتاب‌ها و ابواب فقهی، عنوانی برای بیان آدابِ آن قرار داده شده است، مانند آداب نماز(آداب الصلاة)، روزه، حج، جهاد، اعتکاف، دعا، تجارت، عقیقه، قضاء، ازدواج، معاشرت، خوابیدن، سفر، زیارت، احتضار، تکفین، دفن، و دیگر عناوینی که به فعل مکلّف تعلّق گرفته است.
برخی از مولفین کتب آداب الصلاة
برخی از دانشمندان مسلمان، که در این موضوع قلم زده‌اند،عبارتند از:
شهید اول
شهید اول از فقهای بزرگ و بزرگترین مجتهدان شیعه در قرن هشتم هجری است. شهید اول در فقه مذاهب اهل سنت نیز متبحر بود و به کشورهای مختلف اسلامی سفر کرد و اجازاتی نیز دریافت کرد. وی صاحب کتاب فقهی اللمعة الدمشقیة است و در سال ۷۸۶ق به دست مخالفان شیعه به شهادت رسید.
النفلیه رساله‌ای فقهی و مختصر به زبان عربی است که مؤلف، در نهایتِ اختصار، مباحث مقدمات، مُقارنات و مُنافیات نماز را همراه با دو مبحث تعقیب نماز و خصوصیات باقی نمازها ذکر نموده است. مؤلف در این کتاب، به بیان مستحبات مربوط به نماز پرداخته و در حدود ۳۰۰۰ مستحب را ذکر کرده است.
آقاجمال خوانساری
جمال الدین محمد بن حسین بن جمال الدین محمد (م۲۶ رمضان ۱۱۲۵ق/۵ اکتبر ۱۷۱۳م)، معروف به آقا جمال خوانساری ، فقیه ،ادیب، متکلم و دانشمند شیعی ایرانی، کتابی دارد به نام آداب نماز که در ۷ فصل به دستور شاه سلطان حسین صفوی نگاشته است. نسخه‌ای خطی از کتاب او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (مجموعه اهدایی مشکوه) نگهداری می‌شود.
آقا رضی الدین خوانساری
آقا رضی الدین خوانساری ، برادر آقا جمال خوانساری، کتابی به نام آداب نماز دارد، که در آن ابتدا حدیث حمّاد بن عیسی جُهّنی کوفی بصری درباره نماز را به دستور شاه سلطان حسین صفوی به فارسی برگردانده و پس از آن آداب نماز را گزارش داده است، نسخه‌ای خطی از اثر او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
آقا نجفی محمد تقی بن محمد باقر اصفهانی
آقا نجفی محمدتقی آقا نجفی اصفهانی (م ۱۱ شعبان ۱۳۳۲ق/۵ ژوئیه ۱۹۱۴م). او کتابی به نام آداب الصّلوة به فارسی نوشته که در ۱۲۹۷ق/۱۸۸۰م در ایران چاپ شده است.
ایجی اصفهانی
ملاعلی اکبر بن محمدباقر ایجی اصفهانی(د ۱۳۳۲ق.) از مراجع تقلید قرن ۱۳ هجری قمری، وی کتابی دارد به نام آدابُ صَلوةِاللَّیلِ وَ اَعْمالُها به زبان عربی که در ایران به چاپ رسیده است. او کتاب دیگری به نام آداب نماز دارد که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
بخارابی خراسانی
شرف الدین بخارابی خراسانی، از دانشمندان مسلمان قرن ۷ق/۱۳م. وی نیز کتابی به نام آداب نماز دارد که آن را در ۱۰ باب و ۱۷۰ بیت سروده است. تاریخ فراغت از سرودن آن ۱۵ جمادی‌الاول ۶۹۳ق/۱۴ آوریل ۱۲۹۴م است، نسخه‌های خطی فراوانی از آن در کتابخانه‌های ایران و پاکستان موجود است.
سیدمحمد صالح حسینی
سیدمحمد صالح حسینی، رساله مختصری به نام آداب نماز شب نوشته است که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی قم یافت می‌شود.
علیاری قراچه‌داغی
میرزا عبدالله علیاری قراچه‌داغی (م ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م)،او کتابی به نام آداب نماز شب دارد که مشتمل است بر پیش‌گفتار، ۳ فصل و خاتمه. نسخه‌ای خطی از اثر او در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود.
فشارکی اصفهانی
ملامحمد باقر بن جعفر فشارکی اصفهانی او کتابی دارد به عنوان آدابُ صلوةِ اللّیل به زبان فارسی که در ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م در تهران و در ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م در اصفهان به چاپ رسیده است.
ملامحمدباقر مجلسی
ملا محمد باقر مجلسی(م ۱۱۱۰ق/۱۶۹۸م)، فقیه و محدث معروف. کتابی به نام آداب نماز شب نوشته که نسخه‌ای از آن به خط مؤلف در کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه دیگری در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است. آقا بزرگ تهرانی برای او کتابی به صورت رساله عملیه به نام آداب الصّلوه ذکر کرده که به زبان عربی است و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های علمای دینی ایران و عراق موجود است.
مقدس اردبیلی
احمد بن محمد مقدس اردبیلی(م ۹۹۳ق/۱۵۸۵م). رساله‌ای به نام آداب نماز به او منسوب است که نسخه خطی آن در کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شود، این رساله دارای مقدمه، ۴ باب و خاتمه است.
موسوی نوری
حاج سیدجواد بن محمد علی موسوی نوری(م ۱۳۲۳ق/۱۹۰۵م). ازاو کتابی فارسی به نام آداب صلوةِ اللّیل،در ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م در ایران به چاپ رسیده است.
نجم آبادی تهرانی
حاج شیخ محمدباقر نجم آبادی تهرانی(م ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م). کتابی به نام آداب نماز شب دارد که در شب ۲۶ جمادی‌الثانی ۱۳۳۱ق/۳ ژوئن ۱۹۱۳م از نگارش آن فراغت یافته است، نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها در نجف موجود است.
آیت الله خمینی
امام خمینی، هم کتابی به نام آداب الصلوه دارد که به فارسی نوشته شده است. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، این کتاب رابا ترجمه قسمت های عربی اش چاپ کرده است.«الآداب المعنویة للصلاة» ترجمه کتاب سرّ الصلاة امام خمینی از فارسی به عربی توسط سید احمد فهری.
کتاب های آداب الصلاة در الذریعه
آقا بزرگ تهرانی روی هم ۲۲ تن از نویسندگان را نام برده که دارای آثاری به نام آداب الصّلوه بوده‌اند. ازاین تعداد ۵ اثر (از شماره۱۰۳تا ۱۰۷) در رابطه با نماز است و۱۷ اثر دیگر(از شماره ۱۰۸ تا ۱۲۴) اختصاص به آداب نماز شب دارد. در میان نویسندگان این کتاب ها نام افرادی ـ چون مجلسی اول، علامه مجلسی، محمدشفیع از شاگردانش، محمدطاهر شیرازی از اساتید علامه مجلسی، میرزا محمد تنکابنی نویسنده قصص‌العلماء ـ به چشم می خورد. برخی از این آثار به زبان فارسی هستند مانند: آداب صلاة اللیل علامه مجلسی، که رساله فتوایی بوده است. «آداب صلاة اللیل و حضور القلب فيها» که احتمالاً نوشته سید جواد از معاصران آقابزرگ است. و نیز «آداب صلاة الليل» که اسمش گوهر شب چراغ است نوشته تاج العلماء سيد علی‌محمد پسرسلطان‌العلماء سيد محمد نقوی لکهنوی(د ۱۳۱۲ق.) گقتنی است که برخی از این کتاب ها هر چند مشهور به آداب الصلاة هستند اما نام دیگری هم دارند مانند«انیس المُتهجّدین» و یا «سراج المتهجّدین» ویا «گوهر شب چراغ». و برخی صرفاً بیانگر آداب نیستند بلکه رساله فتوایی نیز بوده است مانند آداب الصلاة علامه مجلسی که به زبان فارسی است. البته با احتساب کتابی به نام «آداب نماز يومية» نوشته محمدكاظم بن محمدشفيع هزارجريبی حائری از شاگردان وحيد بهبهانی، تعداد کتاب های مرتبط با آداب نماز در الذریعه ۲۳ می شود.
پانویس
- ↑ فرهنگ فقه فارسی،موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۳.
- ↑ الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة،الشیخ یوسف البحرانی، ج۲، ص۲.
- ↑ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، ج۴، ص۳۰۳۱ـ۳۰۲۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۱.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ص۲۱۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۴ـ۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۴ـ۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۲-۲۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص ۲۴، ج۱۸، ص۲۵۰
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۴
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص ۲۱ .
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۳۳.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، الذریعه
- منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی
- الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة،الشیخ یوسف البحرانی، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، الطبعة الاولی، ۱۴۰۹ـ۱۴۰۵ق.
- آستان قدس، فهرست.
- آیت الله مرعشی، فهرست خطی.
- امین، محسن، اعیان الشّیعه، بیروت، دارالتّعارف، ۱۴۰۳ق.
- اهدایی مشکوه، فهرست خطی.
- چهار کتابخانه مشهد، فهرست خطی.
- در کتابخانه مشهد، فهرست خطی.
- شورای ملی (سابق)، فهرست خطی.
- عمومی رشت و همدان، فهرست خطی.
- کتابخانه مرکزی، فهرست خطی.
- کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی.
- گنج بخش، فهرست خطی.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الأدب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
- مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی.
- مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی.
- موزه ملی پاکستان، فهرست خطی.
- نوربخش، فهرست خطی.
- وزیری یزد، فهرست خطی.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:
- کتاب‌های فقه فتوایی شیعه