باخرز (ولایت)

نام این ولایت: در کتاب الانساب و کتاب اللباب به صورت باخَرْز؛ و در احسن‌التقاسیم و معجم البلدان، به صورت بَاخَرْز ثبت شده‌است. و برخی از جغرافیدانان مسلمان، نام آن را کواخرز، ثبت کرده‌اند. یاقوت حموی؛ باخرز را به معنی جای وزیدن باد، و برگرفته از «بادهرزه» در زبان پهلوی می‌داند.

جغرافیا

باخرز؛ یکی از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان؛ ابوعبدالله حاکم، باخرز را همراه با جام (ولایت جام و باخرز)، به عنوان یکی از ولایت‌های دوازه‌گانه نیشابور برشمرده است. سمعانی، ولایت جام و باخرز را در مدخل «زام» (زام= جام) آورده، اما آن‌ها را دو قصبه معروف از ناحیه نیشابور دانسته‌است. یاقوت حموی، با اشاره به گفته سمعانی نوشته‌است: باخرز، قصبه‌ای مشهور و مستقل از جام است. او همچنین این ولایت را مشتمل بر یکصد و شصت و هشت آبادی، و نام قصبه آن را «مالین» ذکر کرده‌است.

ویژگی‌ها

محمد مقدسی، باخرز را مرکز حبوبات و مویز، و صادرکننده پوشاک معرفی نموده و به‌آبادی مالن، شهر مرکز این ولایت، اشاره کرده‌است. او همچنین در کتاب جغرافیای خود، شهر مالن را در کنار شهرهای ربع نیشابور (بوزجان، زوزن، طرثیث، سابزوار، خسروجرد، آزادوار، خوجان، ریوند، مازل، مالن و جاجرم) برشمرده و فاصله مالن تا بوزجان (بوژگان) را دو مرحله (= واحد مسافت‌شمار قدیم) دانسته‌است. حمدالله مستوفی، ولایت باخرز را ولایتی معتبر و دارای باغات انگور و میوه فراوان توصیف نموده و قصبه مالان (مالن یا مالین) را جایی بزرگ و با صفا معرفی نموده که خربزه آن در خراسان مشهور است. حافظ ابرو، در اوایل قرن نهم هجری، این ولایت را در تابعیت هرات ذکر کرده‌است.

از ولایت باخرز، جمع کثیری از فقیهان و ادیبان و شاعران برخاسته‌اند. از این جمله‌اند: علی بن حسن باخرزی (نویسنده کتاب «دمیةالقصر»)، ابوالعباس محمد بن ابراهیم بن علی باخرزی (محدّث)، عاصم باخرزی نیشابوری و ابوالعباس محمد بن ابراهیم بن علی نیشابوری، ابوالمشعر مالینی (موسی بن محمد بن موسی)، سیف‌الدین ابوالمعالی سعید بن مطهر بن سعید باخرزی (فقیه و محدث؛ متوفی ۶۵۹ هجری).

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شهاب‌الدین اب‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت:دار صادر، ۱۹۷۷م.
• «الانساب»، ابی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
• «اللباب فی تهذیب الانساب»، عزالدین ابن الاثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «حدود العالم من المشرق الی المغرب»، تحقیق یوسف الهادی، قاهره: دارالثقافیه، ۱۹۹۹م.
• «دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.
• «صورة الارض»، تألیف ابی‌القاسم ابن حوقل النصیبی، بیروت: دارصادر، ۱۹۳۸م.
• «کتاب مسالک الممالک»، ابراهیم‌بن محمد اصطخری، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.