ایران مرکزی

از دید زمین‌شناختی و جغرافیایی، ایران مرکزی یکی از تقسیمات اصلی زمین‌شناسی ایران به‌شمار می‌رود و به شکل مثلثی است که از شرق به بلوک لوت، از شمال به رشته‌کوه‌های البرز و از جنوب به منطقه سنندج – سیرجان محدود می‌شود. آذربایجان در شمال غرب ایران مرکزی قرار گرفته‌است. این واحد زمین‌ساختی پیکره اصلی و میانی فلات ایران را پدیدآورده است.

ایران مرکزی علاوه بر این که یک واحد ساختاری عمده است، خود شامل تعدادی زیرمجموعه ساختاری از نظر زمین‌ساختی است؛ بنابراین با توجه به تنوع واحدهای تکتونیکی، سنگ‌شناسی و فرایندهای زمین‌شناختی، ردیف بسیار ضخیمی از سنگ‌های دگرگونی، رسوبی، آتشفشانی و رخساره‌های گوناگون سنگ‌های آذرین درونی پرکامبرین تا عهد حاضر در این فلات پهناور نمایان شده‌است.

در سمت جنوبی ایران مرکزی دشت خشک طویل و ممتدی وجود دارد که فرورفتگی شرق زاگرس را تشکیل می‌دهد.

چینه‌شناسی

ایران مرکزی در تمام مدت دوران دیرینه‌زیستی وضعی مشابه با سایر قسمت‌های ایران داشته‌است، به‌طوری که یک حالت سکویی در آن حکم‌فرما بوده و دشت کویر و فرورفتگی ایران مرکزی احتمالاً حوضه وسیع کم‌عمقی را تشکیل می‌داده‌است. پس از رسوب‌گذاری پرمین میانی یک دوره فرسایش طولانی بر ایران چیره گشته که حاصل آن نهشت رسوبات آواری و قرمزرنگ در زمان تریاس پیشین (سازند قرمز شیل) بوده و در دوران میانه‌زیستی و همچنین در نوزیستی، ایران مرکزی از نظر زمین‌ساختی منطقه پرتحرکی بوده‌است، چنان‌که علاوه بر چندین دگرشیبی کاملاً مشخص، فعالیت ماگمایی به‌صورت سنگ‌های آتشفشانی و توده‌های گرانیتی نفوذی نیز در آن دیده می‌شود.

جایگاه زمین‌ساختی

به نظر یوهان اشتوکلین چین‌خوردگی اصلی ایران مرکزی با فاز کوه‌زایی آلپی در ارتباط است؛ به طوری که پنج فاز اصلی چین خوردگی آلپی در تریاس – لیاس، اوایل کرتاسه، اواسط و اواخر دوران نوزیستی در این منطقه دیده شده‌است. روند عمومی چین‌خوردگی‌ها یکنواخت نیست، بلکه در شمال روند شرقی – غربی دارد. در شرق به موازات بلوک لوت شمالی – جنوبی بوده و در جنوب غربی به موازات منطقه سنندج – سیرجان، شمال غربی – جنوب شرقی است.

ایران مرکزی سرزمینی یک‌پارچه و همگن نیست، بلکه در نتیجه عملکرد گسل‌ها به صورت قطعاتی جدا با ویژگی‌های زمین‌شناختی متفاوت است. در هر حال، دو ویژگی عمده در این پهنه حاکم است یکی چین‌خوردگی، دگرگونی و پلوتونیسم شدید میانه‌زیستی، و دوم، تکاپوی شدید آتشفشانی نوزیستی. این دو ویژگی باعث تمایز صفحه ایران مرکزی از صفحه زاگرس شده‌است.

• شمال ایران
• شرق ایران
• جنوب ایران