لاتین‌نویسی فارسی

مشکلات خط فارسی از زبان فرزان سجودی:

• نبود نشانه برای واکه‌های کوتاه که سبب می‌شود یک کلمه را بتوان به شکل‌های مختلف خواند.
• به‌دلیل نبود حروف مستقل برای واکه‌های کوتاه، حرف «و» در موارد زیادی به جای واکه «ـُ» استفاده می‌شود که با واکهٔ بلند «و» مانند واژه‌های «بو» و «نور»، ابهام ایجاد می‌کنند.
• وجود حروف متفاوت برای یک واج به دلیل آمیخته شدن با زبان عربی:

• واج /س/ با حروف «س»، «ص» و «ث»
• واج /ز/ با حروف «ز»، «ض»، «ذ» و «ظ»

• وجود شکل‌های متفاوت برای بعضی از حروف؛ مثلاً «ه» در ابتدا، انتها و وسط یک کلمه، به شکل‌های متفاوت نوشته می‌شود.
• سرهم‌نویسی و جدانویسی چندان شکل و قاعده مُدَونی ندارد؛ مثلاً این‌که آیا باید «می‌روم» را سر هم بنویسیم یا «می» را جدا بنویسیم؛ چرا «می‌روم» را معمولاً جدا از هم، اما «دانشگاه» را سرهم می‌نویسیم.
• وجود حروفی که خوانده نمی‌شوند؛ مثل «و» در واژه‌های «خواهر» و «خواب» (این مسئله جنبه تاریخی دارد و به آن املای تاریخی گفته‌می‌شود، چون زمانی تلفظ این کلمات به همین شکل بوده و به مرور «و» در گفتار حذف شده)

برگرداندن کلمه‌های فارسی و مشکلات آن

برای برگرداندن کلمه‌های فارسی و اسامی ایرانی به الفبای لاتین قاعدهٔ رسمی و یگانه و پذیرفته‌شده‌ای وجود ندارد. اغلب رسانه‌ها شیوهای ساده‌ای را معمول کرده‌اند که ظرافت‌های زبان در آن گم می‌شود؛ مثلاً «باد» baad و «بد» bad و حتی گاهی «بعْد» baed و «بَعْید» baeid، به‌دلیل سهل‌انگاری، به‌صورت bad نوشته می‌شود که مشکلات تلفظی ایجاد می‌کند.

برای نمونه، هنگام گرفتن گذرنامه، به‌عنوان سندی رسمی و حقوقی، در نوشتن اسامی به الفبای لاتین، با توجه به استفادهٔ سلیقه‌ای از حروف لاتین، سردرگمی ایجاد می‌شود؛ مثلاً سه برادر یا خواهر ممکن است نام‌خانوادگی خود یا نام پدر خود را با املاهایی متفاوت نوشته‌باشند که می‌تواند پیامدهای حقوقی و مالی داشته‌باشد.

به دلیل مشکلات مختلف خط فارسی، عده‌ای به فکر جایگزینی خط لاتین با آن افتاده‌اند، اما این ایده مخالفان و موافقانی دارد.

مخالفان

ابراهیم پورداوود در بخش «دین‌دبیره» از کتاب «اوستا» چنین می‌نویسند:

چندی است که در ایران به کاستی‌های دبیرهٔ عرب برخورده و درصدد چارهٔ آن هستند. دسته‌ای طرفدار اصلاح همین دبیره (الفبا) ی کنونی هستند، دسته‌ای دیگر می‌خواهند که آن را به کناری گذاشته و دبیرهٔ لاتین را اختیار کنند. نتیجهٔ کار طرفداران اصلاح دبیرهٔ کنونی تا آن مقداری که به نظر نگارنده رسید بی‌مصرف و مضحک است. البته دبیرهٔ لاتین بسیار ساده و کامل است ولی گزینش آن از برای کشوری که همهٔ شئونات ملی خود را باخته‌است و تنها دارای یک زبان شکسته‌است صلاح نمی‌باشد.

همه کس می‌داند که به واسطهٔ دبیرهٔ عرب این همه واژگان سامی به فارسی راه یافته‌است به گونه‌ای که تنها یک سوم واژگان ما آریایی است «این آمار استاد پورداود برای چند ده سال پیش است و هم‌اکنون با تلاش سره گویان ارجمند دست کم پنجاه درصد واژگان زبان فارسی معیار، آریایی است.». فردا پس از برگزیدن دبیرهٔ لاتین دسته دسته واژگان زبان‌های اروپایی به زبان ما راه خواهند یافت و صدها واژه مانند رولیسیون، کونستیسیون، پارلمان، کاندیدات، کمیسیون، بودجه و… با همان دبیرهٔ لاتین و املای درست فرانسه نوشته می‌شود: revolution , Constitution , Parlement , Candidate, Commission, budget,....

با این ترتیب زبان آلودهٔ ما آلوده تر خواهد شد. همان گونه که اندیشمندان ما می‌خواهند که با تغییر دبیره به دانش و آگاهی ما بیفزایند باید پیشرفت دادن ملیت مان را نیز در نظر داشته باشند. باید به گونه‌ای عمل کنند که از درخت کهنسال ما، دوباره شاخ و بری سر زند نه آن که تیشه به ریشهٔ آن رسد. ملیت ما باید دوش به دوش هم با شیمی و فیزیک و هندسه پیشرفت کند نه آن که یکی از آن‌ها فدای دیگری گردد. یگانه راه نجات ایران زنده نمودن سنت ملی آن است. چه خوب است که ترقی خواهان ما در تغییر الفبا نیز به «دین دبیره» که به فتوای دانشمندان اروپایی خاورشناس یکی از دبیره‌های خوب به‌شمار می‌رود نظری افکنند و این الفبای ساده و آسان را که در مدت چند ساعت می‌توان یادگرفت به کلی فراموش نکنند. گذشته از آن که دین دبیره برگزیدهٔ نیاکان ماست به وسیلهٔ آن می‌توانیم خدمات شایانی به زبان و ملیت خود بنماییم و نفوذ واژگان عربی و ترکی و اروپایی در فارسی کم‌تر خواهد شد؛ همان گونه که در پارینه، دبیرهٔ عرب واژگان سامی را داخل زبان ما کرد در آینده «دین دبیره» واژگان فراموش شدهٔ (پارسی) را دوباره به یاد ما خواهد آورد و نیز به تلفظ درست واژگان فارسی که به واسطهٔ کاستی دبیرهٔ عرب دگرگون شدند موفق خواهیم شد، از آن جمله‌است نام خود میهن ما «ایران» که تا چند سدهٔ گذشته تلفظ درست آن Eran محفوظ بود.

موافقان

احمد کسروی در کتاب «زبان پاک» چنین می‌نویسند:

بی‌گفتگوست که باید الفبای ما دیگر گردد. در این باره پنجاه سال است (تا سال ۱۳۲۲) سخن می‌رود و اکنون باید به‌کار بسته شود و ما شایسته‌ترین دسته‌ایم که آن را بکار بندیم. اگر امروز ما این را بکار نبندیم، یا همچنان می‌ماند و بجایی نمی‌رسد یا به‌دست کسان ناشایستی می‌افتد که یک چیز ناقص درست کرده به‌دست‌ها دهند.

ما دوست می‌داشتیم خودمان یک الفبای بهتر و درست‌تری بسازیم و به‌کار بریم که چون رواج گرفت، اروپاییان آن را از ما گیرند ولی [به دلیل محدودیت‌ها] این ما را ناگزیر می‌کرد که چند سال دیگر منتظر باشیم. از این‌رو از آن چشم پوشیدیم و بهتر دانستیم که به همان الفبای لاتین که دیگران نیز اقتباس کرده‌اند، قانع باشیم.

در ادامه در همین کتاب، الفبای پیشنهادی خود را آورده‌است؛ که بسیار همانندِ الفبای رسمی است.

• کورش صفوی. موافق با جایگزینی دبیره لاتین برای پارسی
• صادق هدایت، انتقاد از دبیره پارسی امروزی

میانه‌روها

اما دستهٔ دیگری هستند که از طرفی عقیده دارند که خط کنونی فارسی را بخاطر تمامی خوبی‌هایش باید نگه داشت و دلایلی برای عدم موافقت با جایگزینی کامل خط را بیان می‌کنند و از طرفی معایب خط فارسی را پذیرفته‌اند و برای پوشش عیب‌های آن به‌کارگیری خط کمکی دیگری را همراستا با آن پیشنهاد می‌کنند؛ که منظور بیشتر این افراد از خطِ دوم، همان خطِ لاتین است.

• کوروش کمالی سروستانی، موافق با ایجاد خط دوم برای کاربردهای مشخص و خاص.

شاید بتوان با برخی دیگر از بزرگان هم‌داستان شد که می‌گویند تغییر خط فارسی نه ممکن است و نه لازم، اما ابداع خط جدید با الفبای رومیایی برای نوشتن فارسی در کالبدی جدید به ویژه در متون فنی و نیز پیامک‌ها، ایمیل‌ها و تابلوها ضروری است و ما می‌توانیم دو خط با کارکردهای مختلف داشته باشیم. تدوین فرهنگ املایی خط فارسی، آموزش برنامه‌ریزی‌شده و علمی این خط در مدارس و دانشگاه‌ها، تدوین شیوه‌نامهٔ خط معیار، سامان‌دهی نوشتن به حروف رومیایی و تدوین شیوه‌نامه‌ای در این مورد با محوریت فرهنگستان زبان و ادب فارسی و با بهره‌گیری از همهٔ داشته‌ها و دانسته‌های متخصصان و استادان فرهنگستانی و غیرفرهنگستانی می‌تواند به بخش عمده‌ای از نارسایی‌ها و آشفتگی‌ها پایان دهد.

• مسعود خیام، و پیشنهاد «خط فنی» برای پارسی.

حال تکلیف ما این است که بگذاریم خط کنونی سر جایش باشد و از آن برای نامه‌های اداری، شعر و شاعری، متن‌های ادبی و مانند این‌ها استفاده کنیم، اما خط دیگری را به صورت علمی تدبیر کنیم که کارهای علمی و کامپیوتری را برای ما انجام دهد، هرچند این خط عملاً به دست بچه‌ها و جوان‌ترها تدبیر شده‌است. در پیامک، خطی که به آن فارگلیسی یا فینگلیش می‌گویند، به دست بچه‌ها درست شده‌است که در عمل مقدار زیادی ناپختگی در آن دیده می‌شود.

امروزه لاتین‌نویسی ازسوی کنفرانس و گروه یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی سازمان ملل UNCSGN-UNGEGN به یک الزام در نام‌های جغرافیایی و پدیده‌ها و اصطلاحات نوین تبدیل شده‌است و عملاً تمام کشورها تابلوی خیابان‌ها و نام‌ها و نقشه‌ها را برای سهولتِ ردیابی در ناوبری، هواپیماها و مسافران و گردشگران لاتین‌نویسی کرده‌اند. لذا در ایران نیز چاره‌ای جز پذیرش آن نیست.

تا مدت‌ها، استاندارد رسمی برایِ آوانگاری فارسی به خطِ لاتین نبود. در سال ۱۳۸۲ نظام آوانگاری کلی نام‌های جغرافیایی ایران ارائه شد و پس از آن برای تصویب به گروه متخصصان نام‌های جغرافیایی سازمان ملل ارسال شد و سرانجام در نهم اوت ۲۰۱۲ در دهمین کنفرانس بین‌المللی استانداردسازی نام‌های جغرافیایی، به‌عنوان یکی از شیوه‌های لاتین‌نویسی مورد قبول سازمان ملل، به‌تصویب رسید. پس از آن در سال ۱۳۹۱ شمسی، این استاندارد با عنوانِ "شیوه‌نامه آوانگاریِ کلیِ نام‌های جغرافیاییِ ایران" به همهٔ وزارتخانه‌ها و نهادهایِ دولتی برایِ اجرا ابلاغ شد. البته پیشتر در دهه ۵۰ الگویی نزدیک به این شیوه نامه، نخستین بار توسط دکتر محمد معین در واژه‌نامه فرهنگ معین برای نمایش بهتر تلفظ‌ها بکار برده شده بود.

در پروژه‌ای به نامِ «الفبایِ دوم» کوشیده شده، تا کاربردِ استانداردِ یادشده از نگارشِ نام‌هایِ جغرافیایی فراتر رود، به گونه‌ای که بتوان هر متنِ فارسی را بر پایهٔ این استاندارد نوشت. بر پایهٔ شیوه‌نامه‌ای مکمل ابزارهایی زیرساختی برایِ غلط‌یابی، ترانویسیِ متن‌ها از خطِ فارسی به لاتین حاویِ افزونه‌ای برایِ گوگل گروم، ترجمهٔ واژه‌ها و نیز آموزشِ زبان به ایرانیانِ نسلِ دوم در خارج از کشور توسعه یافته‌اند. با کمکِ این ابزارها کتاب‌هایی اندک، از جمله دیوان حافظ و رباعیات خیام ترانویسی شده‌اند.

نوشتن فارسی به الفبای لاتین کاربردهای گوناگونی دارد:

• نوشتن نامه و پیام الکترونیکی
• نوشتن پیام در پیام رسان‌های امروزی
• آموزش زبان فارسی به خارجیان
• در محیط دانشگاهی برای بحث‌های زبان‌شناختی و غیره
• در واژه‌نامه‌ها برای نشان دادن تلفظ
• در کتاب‌هایی که در بارهٔ گویش‌ها و زبان‌های ایرانی است.
• در تابلوهای راهنمایی و رانندگی، خیابان‌ها، کوچه‌ها، ...
• در رایانه و اینترنت برای نام‌گذاری فایل‌ها و پوشه‌ها و …
• در رسانه‌ها برای نوشتن نام فیلم، شو، آهنگ، ...
• و موارد دیگر

نویسه‌گردانی

در نویسه‌گردانی تلاش بر این است که جمله را همان‌گونه که با الفبای فارسی-عربی نوشته می‌شود، با الفبای لاتین بنویسند. در این‌گونه لاتین‌نویسی مثلاً جمله «من پارسی می‌نویسم» به صورت Man Pārsi mēnevisam» نوشته می‌شود. این سبک نوشتن نمی‌تواند کاربرد عملی داشته باشد و تنها در متن‌های پژوهشی به زبان‌های غیر فارسی بکار می‌رود.

آوانگاری

در آوانگاری تلاش بر این است که جمله را همان‌گونه که خوانده می‌شود، به لاتین بنویسند. در این‌گونه لاتین‌نویسی مثلاً جمله «من پارسی می‌نویسم» به صورت «Man Pārsi mēnevisam» نوشته می‌شود.

شیوهٔ اول

این روش برپایهٔ شیوه نامهٔ استاندارد است؛ که بیشتر در فرهنگ‌نامه‌ها (مانند: فرهنگ معین و فرهنگ عمید) و نرم‌افزارهای ترانویسی کاربرد دارد. از جمله ویژگی‌های این شیوه‌نامه، بکاربردن نویسهٔ /x/ برای آوای /خ/ و نویسهٔ /q/ برای آوای /ق/ است. همچنین ابداع نویسه‌هایِ /ā/ē/ō/ё/ǧ/š/ž/ نیز نوآورانه است. در این روش، دوگانگی و ابهام از بین رفته‌است. چون برای هر آوا تنها یک نویسه وجود دارد.

همخوان‌ها

تلفظ حرف همزه و همچنین حرف عین (ساکن) عربی در بین فارس‌زبان به‌صورت انسدادی چاکنایی است. این واج در الفبای آوانگاری بین‌المللی به صورت /ʔ/ نشان داده می‌شود. البته لاتین نویسی واکهٔ «ع» در حالت غیرساکن بستگی به صدای پس از آن دارد. مانند: Ali (علی), Edālat(عدالت), Olum(علوم)

همچنین برای این که این واکه با آپاستروف در Gol ziba'st (گل زیباست) که کوتاه شده (گل زیبا است) می‌باشد اشتباه نشود پیشنهاد شده Ëë به‌جای ' (آپاستروف) برای ء و ع به کار رود.

واکه‌ها

نمونهٔ شعر سعدی با هر دو الفبا

• جدول حروف لاتین برگرفته از فرهنگ معین

• جدول حروف لاتین برگرفته از فرهنگ معین

• جدول حروف لاتین برگرفته از فرهنگ معین

شیوهٔ دوم

با وجود اینکه قوانین مشخصی برای لاتین‌نویسی فارسی مصوب شده‌است، جدول زیر نشان می‌دهد که حروف فارسی چگونه با حروف لاتین (البته فقط حروف انگلیسی لاتین) جایگزین می‌شوند. این جدول براساس عرفی است که همیشه رعایت نمی‌شود. بیشترین کاربرد این روش زمانی است که نویسنده با شیوه نامهٔ استاندارد آشنایی ندارد؛ یا اینکه دسترسی به نویسه‌های ویژه (ā/ē/ō/ë/ǧ/š/ž) وجود نداشته باشد.

همخوان‌ها

واکه‌ها

امروزه لاتین‌نویسی به‌طور گسترده‌ای در زبان‌های شرقی رایج شده‌است. عرب‌زبان‌ها امروزه به‌مراتب بیشتر از فارسی زبانان از لاتین‌نویسی استفاده می‌کنند. هندی‌ها و پاکستانی‌ها نیز به‌طور فزاینده‌ای از لاتین‌نویسی استفاده می‌کنند. در کشورهایی مانندِ چین و ژاپن الفبای لاتین به عنوان الفبای دوم و کمک آموزشی به رسمیت شناخته شده، و استانداردهایی نیز برای آن ساخته و مصوب شده‌است.

الفبای تاجیکی لاتین

زبان تاجیک یا تاجیک فارسی یکی از گویش‌های زبان فارسی است. این زبان در جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان در سال‌های بین ۱۹۲۶ تا اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی به‌صورت استاندارد با استفاده از نسخه‌ای مخصوص از خط لاتین نوشته می‌شده‌است.

در اواخر دههٔ ۱۹۳۰ میلادی این خط لاتین با نسخه‌ای برگرفته‌شده از خط سیریلیک عوض شد.

• الفبای فارسی
• نویسه‌گردانی
• ترانویسی
• الفبای لاتین
• آوانگاری
• واج‌شناسی و آواشناسی فارسی
• الفبای آوانگاری بین‌المللی
• الفبای آوایی
• خط اوستایی

1. ^  Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston: Brill) p. 35
2. [۱] رادیو زمانه، مقالهٔ زبان فارسی و خط لاتین
3. [۲] کمیتهٔ نامگذاری نام‌های جغرافیایی ایران
4. وبگاه رسمی پروژه الفبای دوم پارسی (alefbaye2om.org)
5. فارسی به الفبای لاتین، جدیدنیوز ۲۰۰۸/۰۶/۱۲

• راه حل مشکلات خط فارسی از نگاه کارشناسان
• دیدگاه کارشناسان درباره تغییر خط فارسی
• «چرا نباید خط فارسی را تغییر دهیم» از فرزان سجودی
• دکتر مسعود خیام، و پیشنهاد «خط فنی» فارسی
• ابلاغ شیوه نامه آوانگاری کلی نام‌های جغرافیایی
• صفحه‌کلیدِ استاندارد لاتینِ پارسی

• آموزش تصویری لاتین نویسی فارسی
• ابزارِ ترانویس
• ویراست‌لایف. افزونهٔ ترانویسیِ گوگل کروم بر پایهٔ الفبایِ دوم
• نویسه‌گردان بهنویس
• نویسه‌گردان گوگل فارسی
• واژه یاب پارسی (لاتین نویسیِ واژگان، در بخشِ فرهنگِ عمید)
• نویسه‌گردان فینگیلیش
• نویسه‌گردان بیتاوب
• نویسه‌گردان پینگلیش
• نویسه‌گردان فارسی‌ابزار
• UniPers پارسی جهانی
• فینگلیش
• وبگاه زمانه
• ابلاغ شیوه‌نامهٔ آوانگاری کلی نام‌های جغرافیایی
• «خط لاتین برای فارسی»، نامهٔ فرهنگستان، ۳/۱۰ (پاییز ۱۳۸۷)، صص ۱۷۰–۱۸۴