خط فارسی
زبان فارسی در طول تاریخ به خط‌های گوناگون نوشته شده‌است امّا پس از ظهور و گسترش اسلام توسط عرب‌ها، در ایران و افغانستان برای نوشتن زبان فارسی بیشتر از خط فارسی استفاده‌شده و می‌شود که مبتنی بر خط عربی است
| الفبای فارسی | |
|---|---|
حروف و اعداد الفبای فارسی به همراه تلفظ حروف در زبان اسپانیایی. | |
| نوع | الفبا |
| زبان‌ها | زبان فارسی زبان رسمی در:  ایران افغانستان |
| دورهٔ زمانی | از ؟تا به حال |
| سامانهٔ مادر | |
| سامانهٔ فرزند | الفبای اردو، الفبای پشتو، الفبای بریل فارسی |
| ایزو ۱۵۹۲۴ | Arab, 160 |
| جهت | راست به چپ |
| مخفف یونیکد | Arabic |
| دامنه یونیکد | U+0600 یونیکد پایه حروف عربی و فارسی در الفبای فارسی |
خط‌های دیگری نیز قبل و بعد از اسلام برای زبان فارسی مورد استفاده بوده‌اند که همگی آن‌ها به این شرح هستند:
- خط‌های درحال استفاده
- «خط فارسی» برپایهٔ خط عربی با به‌کارگیری الفبای فارسی که مبتنی بر الفبای عربی است با چند حرفِ اضافه: پ چ ژ گ
- لاتین‌نویسی فارسی، مورد استفاده در پیامک‌های موبایل و روی پلاک‌های کوچه‌ها و خیابان‌ها
- خط تاجیکی که مبتنی بر خط سیریلیک است و تحت استفاده در تاجیکستان
- خط‌های پیش از اسلام و منسوخ‌شده
- خط میخی هخامنشی
- خط پهلوی
- خط اوستایی (دین دبیره)
- خط مانوی
پیش از حمله اعراب به ایران و ورود اسلام به این کشور، دو خط اوستایی و خط پهلوی بکار گرفته می‌شدند؛ ولی زبان قرآن بر اساس خط کوفی بود و علی بن ابی طالب خود نیز به خط کوفی می‌نوشت. تا این زمان، قلمروی عرب‌ها از افغانستان و ایران تا سوریه و مصر گسترش یافته بود و غلط‌خوانی‌های زیادی در نامه‌نگاری‌های خلیفه‌ها به وجود می‌آمد. مردم کشورهای دیگر در ادای واژه‌های عربی دچار مشکل بودند تا اینکه در سال ۶۵ هجری، عبدالملک بن مروان در دمشق به خلافت رسید و در نامه‌ای که به حجاج بن یوسف ثقفی خلیفهٔ عراق نوشت، به او گفت که این خط کوفی که ابوالاسود دؤلی طراحی کرده، کفایت نمی‌کند و از حجاج بن یوسف خواست تا خط عربی را بر پایهٔ همین خط کوفی توسعه دهد و ترویج کند. حجاج کسی بود که به سردارانش دستور داد تا تمام روحانیان دین‌های دیگر و کسانی که به خطی غیر از عربی می‌نویسند را از دم تیغ بگذرانند. آثار این اقدامات حتی از کتاب‌سوزی در ایران نیز پررنگ‌تر بود. این اقدامات مشکلات زیادی برای زبان سایر کشورها ازجمله پارسی‌زبانان به وجود آورد. عرب‌ها، چهار حرف اصلی را در الفبای خود نداشتند و آن را حروف عجمی می‌نامیدند. سرانجام یک خوش‌نویس به نام خواجه ابولمال، سه نویسهٔ پ ژ و چ را به الفبای عربی اضافه کرد و پس از مدتی، نویسهٔ گ نیز پس از یک فراز و نشیب به شکل کنونی به الفبای عربی اضافه شد.تعلیق و نستعلیق، دو شیوهٔ خوش‌نویسی از خط عربی هستند که توسط ایرانیان ابداع شدند.
افغانستان و پاکستان نیز بنا بر ناچاری، بین خطوط عربی و فارسی، خط فارسی را برگزیدند. دلیل این امر آن بود که فارسی چند حرف جدید و پرکاربرد به خط عربی اضافه کرده بود. بدین گونه خط فارسی در کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان و تاجیکستان به‌عنوان خط رسمی انتخاب شد. در پی تغییر خط در تاجیکستان از سال ۱۳۰۷ (۱۹۲۸ میلادی) به لاتین و بعد خط سیریلیک، خط فارسی در این کشور کنار گذاشته شد. همچنین پس از شکست‌های امپراطوری بیزانس از عرب‌های مسلمان در زمان صدر اسلام، خط‌های باستانی در زیرمجموعه‌های آن امپراطوری نابود و خط عربی جایگزین شده بود. یکی از آن زیرمجموعه‌ها کشور کنونی ترکیه بود که سرانجام در سدهٔ بیستم میلادی مصطفی کمال پاشا دستور داد خط عربی را به خط الفبای ترکی لاتین تغییر دهند.
تاریخچه
الفبای خط فارسی
اساس الفبای فارسی با الفبای عربی یکی است. اما الفبای فارسی دارای ویژگی‌هایی است که آن را از خط عربی اندکی متفاوت می‌سازد. شکل بعضی از نویسه‌های خط فارسی با نویسهٔ عربی آن‌ها تفاوت می‌کند. برای مثال «ک» فارسی در حالت پایانی یا تنها با سرکش نوشته می‌شود در حالی که «ك» عربی در این دو حالت بدون سرکش است یا حرف «ی» در عربی به‌صورت «ي» است. تفاوت‌های جزئی دیگری هم وجود دارد.
درحالی که عرب‌ها فاقد چهار حرف اصلی (پ، ژ، گ، چ) هستند، بسیاری از حروف الفبایشان را به گونه‌های متفاوت ادا می‌کنند. امروزه تمام حروف خاص عربی همانند (ظ، ض، ذ) (ص، ث) (غ)، (ح)، (ط)، (همزه، عین ساکن، تنوین‌ها، تشدید، اِعراب و غیره) در خط فارسی هم وجود دارند که نشان می‌دهد این خط ابتدا توسط عرب‌ها ساخته شد و سپس به ایران راه یافت. در مقابل، ایرانیان چهار حرف خاص خود را به خط عربی اضافه کردند. بعبارت دیگر اگر خط فارسی ابتدا در ایران ساخته شده بود، اکنون حروف هم‌واج در آن وجود نداشت و چه دلیلی داشت که برای یک واج مثل واج (زِ)، چهار نوع حرف (زِ، ضِ، ظِ، ذِ) ابداع شود؟ بعلاوه اگر خط فارسی ابتدا در ایران ساخته شده بود، امروز در الفبای عربی شاهد چهار حرف پارسی (پ، ژ، گ، چ) نیز بودیم.
علاوه بر این در جدول زیر حروفی هم دسته قرار داده شده‌است که از زبان عربی به ایران راه یافته‌اند و ایرانیان تفاوتی در ادای آن‌ها قائل نیستند.
| واج | حروف الفبای عربی |
|---|---|
| ز | ز - ظ - ض - ذ (زینب، ظریف، ضامن، ذلیل) |
| س | س - ص - ث (سپهر، صباء، ثریّا) |
| ق | ق - غ (قربانعلی، غلامرضا) |
| ت | ت - ط (توفان، طاها) |
| ه | ه - ح (هومن، حسن) |
در الفبای فارسی و عربی بعضی مصوت‌ها معمولاً نوشته نمی‌شوند که این مسئله ممکن است موجب بروز ابهاماتی در فهم کلمه یا جمله شود. برای اکثر این مصوت‌ها علائم اختیاری‌ای به این الفبا اضافه می‌شود که معروفترین آن‌ها فتحه یا زبر (ـَ)، کسره یا زیر (ـِ) و ضمه یا پیش (ـُ) هستند.
فارسی به خط عبری
کهن‌ترین نوشتهٔ به‌دست‌آمده از زبان فارسی امروزی به خط عبری کتابت شده‌است. نمونه‌های بسیار کهن دیگری هم از نوشته‌های متعلق به یهودیان فارسی‌زبان به دست آمده‌است که دارای مختصات گویشی خاص خود است. در زیر، چند خط سندی که احتمالاً متعلق به قرن پنجم هجری است برای نمونه ذکر می‌شود، ابتدا صورت مکتوب آن با تغییر الفبا از عبری به فارسی، و سپس صورت استاندارد فارسی امروزی آن:
- اگرت پُرسد کو از چی بی‌شناسی کو نبی‌ای بُوَد
- عالَم را و نبی پَ چی کار ابایست تو
- پَسوه دِه کو نبی بُوَد عالَم را چی عالَم
- را از نبی نی بزیرد…
به فارسی کلاسیک:
- اگرت پرسد که از چه بشناسی که پیامبری بُوَد عالم را = [از کجا می‌دانی که پیامبر حقیقت دارد؟]
- و پیامبر به چه کار بایست = [و پیامبر به چه درد می‌خورد؟]
- تو پاسخ ده که پیامبر بُوَد عالم را = [تو پاسخ بده پیامبر به این دلیل به جهان آمد که]
- که از پیامبر نه گزیرست. [که ناگزیر پیامبر باید باشد]
خط‌های رایج در ایران باستان
پروفسور ابراهیم پور داوود ایران‌شناس معاصر، اوستاشناس، نخستین مترجم فارسی اوستا و استاد فرهنگ ایران باستان و زبان اوستایی در دانشگاه تهران در ارتباط با خط‌های رایج در ایران باستان در کتاب خود فرهنگ ایران باستان در صفحهٔ ۱۰۲ می‌نویسد:
خط‌هایی که از زمان کهن در ایران رواج داشته، از خط میخی و آرامی و پهلوی گرفته تا خط اوستایی (دین دبیری) هیچ‌یک بومی این دیار نبوده و همه از مرز و بوم بیگانه و از کشورهای همسایه به این سرزمین رسیده‌است. خود واژهٔ دبیری که بمعنی نوشته و خط است از لغت‌های عاریتی زبان‌های ایران باستان است که از زبان بابلی سامی بفرس هخامنشی درآمده و از آن زبان به پهلوی رسیده و از پهلوی در فارسی بیادگار مانده‌است. باید بیاد داشت پیش از آنکه ایرانیان در این سرزمین سر و سامانی گیرند و پادشاهی بزرگی بسر کار آورند، با دو دولت بزرگ و توانای همسایه از سوی مغرب در تماس بودند: یکی از آن‌ها بابل بوده که نخستین پادشاهی آن (۱۹۲۶–۲۲۲۵ ق. م) در حدود بیست وسه سده پیش از میلاد بوجود آمده و دیگر پادشاهی آشور که در حدود سال هزار و هشتصد (۱۸۰۰) در شمال عراق کنونی به دوران رسیده
جستارهای وابسته
- حرکت‌گذاری عربی و فارسی
- خط در ایران
- حمله اعراب به ایران#خطّ و زبان
- تغییر خط در تاجیکستان
- دستور خط فارسی
- کتاب دستور خط فارسی
- صفحه‌کلید فارسی
پانویس
- ↑ «University of Cambridge». ص. Today the language is spoken in two main mutually intelligible varieties: Western Persian, or Farsi, mainly spoken in Iran, and Eastern Persian, or Dari, spoken in Afghanistan and Pakistan٫ The formal standard language is based on the dialect of Teheran٫ It is written in a form of the Arabic script called Perso-Arabic٫.
- ↑ "Encyclopaedia Iranica" (به انگلیسی). p. Arabo-Persian script. The Arabic script is used to write Chorasmian, Persian, and other modern languages. Pash-to, written in the Persian variant of the Arabo-Persian script, and Baluchi, written in the Pakistani variant, both employ additional diacritics for the retroflex consonants; Pashto also uses diacritics to distinguish phonemes not found in Persian.
- ↑ «Encyclopaedia Iranica» (به انگلیسی). ص. The historical context in which Persian written in Arabic script, as a literary and official language, evolved from the ۹th century onwards has been described variously as one of an “Iranian renaissance,” “national rebirth,” etc٫٫٫٫.
- ↑ Ira M. Lapidus (2012). Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History. Cambridge University Press. pp. 256–. ISBN 978-0-521-51441-5.
- ↑ Ira M. Lapidus (2002). A History of Islamic Societies. Cambridge University Press. pp. 127–. ISBN 978-0-521-77933-3.
- ↑ کتاب در پیرامون تغییر خط فارسی نوشتهٔ یحیی ذکاء صفحه هشتم
- ↑ کتاب در پیرامون تغییر خط فارسی نوشتهٔ یحیی ذکاء صفحه ششم
- ↑ آثار الباقیه عن القرون الخالیه ص ۳۵ و ۳۶ و ۴۸
- ↑ کتاب در پیرامون تغییر خط فارسی نوشتهٔ یحیی ذکاء صفحه نهم
- ↑ D. N. MacKenzie, An EarlyJewish-Persian Argument
- ↑ فرهنگ ایران باستان، صفحهٔ ۱۰۲، چاپ دوم، ناشر دانشگاه تهران، تحت نظر دکتور بهرام فره‌وشی
منابع
- همایون فرخ، رکن الدین، سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴.
- خانلری، پرویز (۱۳۸۲)، تاریخ زبان فارسی (جلد ۱ از ۳)، فرهنگ نشر نو
- رامیار، محمود. تاریخ قرآن. تهران: انتشارات سپهد، چاپ دوم، سال ۱۳۶۲.
پیوند به بیرون
- تاریخچه‌ای از نگارش و خط، دکتر ژاله آموزگار
- نمایشگاه خط فارسی در مغرب همشهری ۲۱ مهر ۱۳۸۶ [۱]