هذیلیههذلیه فرقه‌ای است که از معتزله انشعاب یافته است و به پیروان ابو هذیل اطلاق می‌شود. ۱ - معنای معتزلهمعتزله در لغت یعنی گروهی که خود را از دیگران کنار بکشند اما در اصطلاح به کسانی می‌گفتند که در مصداق ایمان و کفر در اهل کبائر، نه حرف خوارج و نه حرف مرجئه را نپذیرفتند و قسمتی مابین این دو را قائل شدند و رهبرشان واصل ابن عطا می‌باشد. ۲ - معنای حدیث متواترحدیث متواتر در نظر اهل حدیث، حدیثی است که از جماعتی نقل شده که برای انسان علم آور است. زیرا اجتماع آنها بر کذب محال می‌باشد. برخی از فرق بزرگ اهل سنت بوده‌اند که بعدها و در طول زمان به فرق مختلفی تقسیم شدند که از جمله آنها مذهب اعتزال بود که از واصل بن عطا شروع شده و بعدها منجر به این شد که دو مکتب بزرگ اهل سنت به نام اشاعره و معتزله تقسیم شدند که بعدها هر کدام از این دو فرقه به فرق کوچکتری تقسیم شدند که فرقه هذیلیه از فرق منشعب مکتب اعتزال بود. ۳ - تاریخچه هذیلیههذیله پیروان ابی الهذیل می‌باشند. [۳]
خوارزمی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن یوسف الکاتب، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۴۵، بیروت، دار الکتب العلمیة.
وی که معروف به ابوهذیل علاف بصری بوده است. [۴]
السمعانی، ابی سعید عبد الکریم بن محمد ابن منصور التمیمی، الانساب، ج۱۳، ص۳۳۴، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۸م، چاپ اول.
به سال ۱۳۵ ه. ق بدنیا آمد [۵]
شاکری، حسین، موسوعة المصطفی والعترة، ج۹، ص۵۴۷، ایران – قم، نشر الهادی، ۱۴۱۷، چاپ اول.
و در سال ۲۳۵ از دار دنیا رفت. از این جهت به وی علاف گویند که در محله علافان بصره زندگی می‌کرد. وی شیخ و بزرگ معتزله بوده و از طبقه ششم معتزله محسوب می‌شود. او از شاگردان مکتب عثمان بن خالد بن ولید و وی هم از شاگردان واصل بن عطا می‌باشد. هر چند برخی گفته‌اند که وی مکتب اعتزال را از حسن بن ابی الحسن بصری (حسن بصری همان شخصی است که در روایت احتجاج از امیرالمومنین وارد شده که فرمودند : برای هر امتی سامری است و این شخص (اشاره به حسن بصری) سامری این امت است.) گرفته است.وی دارای اعتقادات خاصی بوده است که طبق اظهار نظر برخی از جمله شهرستانی، این عقاید خود را در ابتدای امر از فلاسفه اخذ نموده [۷]
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم بن ابی بکر احمد، الملل والنحل، ج۱، ص۵۰، تحقیق محمد سید کیلانی، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۴.
و بعد با پر و بال دادن، تبیین و توجیه، آنها را به شکل جدیدی بیان نموده است و غالب آنها عقایدی است که یا مخالف با اجماع و یا مخالف با اعتقادات اشاعره بوده است. وی حدود ۱۰۰ سال عمر کرد و در اوائل حکومت متوکل حدود سال ۲۳۵ ه. ق از دار دنیا رفت. [۸]
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم بن ابی بکر احمد، الملل والنحل، ج۱، ص۵۳، تحقیق محمد سید کیلانی، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۴.
۴ - کتب رد بر ابوهذلابو هذیل بخاطر اعتقاداتش مورد تکفیر علمای اهل سنت قرار گرفت و کتب زیادی به عنوان ردیه و اثبات کفر او به رشته تحریر در آمد که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱. کتاب کبیر فی فضایح ابی هذیل تالیف معروف مرداد؛ ۲. الرد علی ابی هذیل فی المخلوق تالیف جبایی؛ ۳. توبیخ ابی هذیل تالیف جعفر ابن حرب. ۵ - اعتقادات هذیلیهدر اینجا به برخی از اعتقادات هذلیه اشاره می‌شود: ۵.۱ - فنای مقدورات الهیابو هذیل قائل به فنا و از بین رفتن مقدورات الهی بود تا جایی که می‌گفت بعد از فناء مقدورات الهی، خود خدا هم توان تغییر یا نگهداری و یا بازگرداندن آنها را ندارد. بدین معنا که مثلا نعمتهای بهشتی و عذابهای جهنم تمام شدنی است و بعد از تمام شدن آنها اهل بهشت و اهل جهنم بی حس و بی حرکت باقی می‌مانند و بر هیچ کاری توانایی ندارند و در این حال خدا هم قدرت بر زنده کردن مردگان یا به حرکت در آوردن ساکنان و خمودان ندارد و همچنین خداوند نمی‌تواند چیز جدیدی را احداث نماید. [۹]
عبد القاهر بن طاهر بن محمد البغدادی ابو منصور، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، ج۱، ص۱۰۲، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، ۱۹۷۷، چاپ دوم.
در واقع وی قدرت خدا را ابدی نمی‌داند و این مطلب ناشی از آن است که این افراد قدرت خدا را چیزی جدای از ذات خدا می‌دانند و قدرت را ابدی نمی‌دانند. این در حالی است که آیات بسیاری از قرآن دلالت بر قدرت خدا و حیطه آن می‌کند. همچنین در روایات مختلف به این مطلب اشاره شده است که قدرت خدا چون جزء ذات اوست و ذات خدا ابدی است و هیچ وقت زائل نمی‌شود قدرت هم که جزء ذات است هیچ وقت از خدا زائل نمی‌شود؛ مثل آنچه ابان بن احمر از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده است که حضرت می‌فرماید: «ان الله تبارک و تعالی ذات علامة سمیعة بصیرة قادره» (بدرستی که ذات خداوند متعال، عالم و شنونده و بیننده و قدرتمند است.)۵.۲ - جبر در آخرتابو هذیل معتقد است که اهل بهشت مجبورند که از نعمتهای بهشت مصرف کنند و اهل آتش هم مجبورند از عذابهای جهنم بچشند و در واقع می‌گوید که در قیامت هم جبر هست و دلیلی هم که هذیلیه برای این قول ابو هذیل می‌آورند این است که قیامت دار جزا است نه دار تکلیف و اگر افعال بندگان به اراده خودشان باشد و بتوانند عملی را کسب کنند آنوقت می‌شود دار تکلیف نه دار جزا. در جواب باید گفت: تکلیف، برای افعالی است که خدا دستور داده -اعم از اینکه دستور به فعل باشد یا دستور به ترک- ولی در آن دنیا که امر به عمل یا ترک عملی وجود ندارد. ۵.۳ - مطیع بودن همه انسانهاوی اعتقاد داشت بواسطه عبادات زیاد نمی‌توان قصد تقرب به خدا داشت و همچنین می‌گفت تمام افراد که به ظاهر مسلمان یا کافرند در واقع مطیع خدا هستند. متاسفانه این طرز تفکر در برخی از افراد عارف نما نیز موجود می‌باشد همانطور که گفته‌اند: اگر مومن بدانستی که بت چیست یقین کردی که دین در بت پرستی است اگر کافر ز بت آگاه بـــــــــودی چرا در دیـــــن خود گمـــــراه بودی ۵.۴ - تقسیم کلام خداوی کلام خدا را تقسیم به حادث و غیر حادث می‌کند. همچنین وی معتقد بود که کلام اهل بهشت و جهنم در روز قیامت از خدا صادر می‌شود و خود آنها متکلم کلام خود نیستند. ۵.۵ - معیار حجیت اخباروی اعتقاد داشت که اگر قرار باشد حکمی از ناحیه اخبار برای ما ثابت و لازم شود و یا معجزه‌ای اثبات گردد باید آن حکم از ناحیه حداقل بیست نفر نقل شده باشد که لااقل یکی از آنها از اهل بهشت باشد و تواتر یا عدم تواتر حجت نیست بلکه آن چیزی که حجیت می‌آورد وجود همان یک نفر اهل بهشت در بین آنها است. اهل سنت حدیثی دارند به عنوان عشره مبشره که از سعید بن زید روایت شده که نبی مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: از قریش ده نفر اهل بهشتند: من و ابوبکر و عمر و عثمان و علی و زبیر و طلحه و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص و سعید (راوی روایت). (عن سعید بن زید بن عمرو بن نفیل قال قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم عشرة من قریش فی الجنة انا فی الجنة وابو بکر فی الجنة وعمر فی الجنة وعثمان فی الجنة وعلی فی الجنة والزبیر فی الجنة وطلحة فی الجنة وعبد الرحمن بن عوف فی الجنة وسعد بن ابی وقاص فی الجنة ثم سکت سعید فقالوا من العاشر فقال سعید انا.) [۱۱]
الحمیدی، عبدالله بن الزبیر ابو بکر، المسند، ج۱، ص۱۹۷، تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
این حدیث بین اهل سنت مطرح بوده ولی در واقع از احادیث جعلی می‌باشد. (علاقه مندان می‌توانند به کتاب افسانه عشره مبشره نوشته آقای عطایی اصفهانی مراجعه نمایند.) ۵.۶ - نبود گمراه در زمینابو هذیل اعتقاد داشت بر روی زمین، گمراه و زندیقی یافت نمی‌شود مگر با کفری که دارد در بسیاری از چیزها فرمانبردار خداست. ۶ - کتب ابو هذیلدر پایان باید گفت که هذیل حدود ۶۰ کتاب و رساله در رد مخالفان خود نوشت و ابراهیم نظام از یاران وی بود. (علاقه مندان برای توضیحات مفصل می‌توانند به کتاب الفرق بین الفرق مراجعه نمایند.) ۷ - پانویس۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «هذیلیه». |