مفاتیح الاسرارمفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار اثـر تاج‌الدین شهرستانی شخصیتی تأثیرگذار در کلام اسلامی و تاریخ‌نگاری ادیان می‌باشد. وی از پیش‌گامان رویکرد علمی به مطالعه ادیان است. ۱ - معرفی اجمالی مفسرمفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار اثـر تاج الدین ابوالفتح محمد (۴۷۹ - ۵۴۸ ق) فرزند ابوالقاسم شهرستانی اشعری ملقب به داعی الدعاة و حجة الحق و افضل. در عـصـر مفسر سنی‌ها در خراسان و بغداد در اوج قدرت بودند او توانست خود را اشعری و شافعی فرانماید. اکثر کتب عامه با تردید به شافعی بودن مفسر می‌نگرند. صاحب العبر و ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب به باطنی بودن مفسر تصریح دارند و لقب داعی الدعاة که از عناوین اسماعیلیه است نیز از همین معنی بر اسماعیلی بودن او حکایت دارد. ۲ - معرفی تفسیرتـفـسـیـر مـورد بـحث که بزرگترین اثر فکری شهرستانی است و در نیم قرن اخیر شهرت یافته اسماعیلی بودن مفسر را می‌رساند. شـیوه مفسر در تفسیر مورد بحث این است که در شرح آیات قرآن کریم از حکمت و فلسفه و کلام سود جسته است و بیشتر از مسائل عقلی بهره گرفته است. مـفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار در چند مجلد بزرگ است و نسخه نفیس منحصر به فرد از مجلد اول آن مـورخ ۶۶۷ ق کـه شـامـل تـفسیر سوره الفاتحه و البقره می‌باشد از مخطوطات کتابخانه مجلس شورای اسلامی (بشماره ۸۰۸۶، ص۷۸ ب) می‌باشد. سال تالیف این اثر مهم پشت صفحه اول نسخه مذکور سال ۵۳۸ ق ضبط شده است. شـهرستانی در اواخر عمر خویش در موطن خود شهرستان واقع بین نیشابور و خوارزم این تفسیر را تالیف نموده است. در‌ایـن سالها پس از غلبه ترکان قراختائی در دشت قطوان و ضعف قدرت سلطان سنجر در خطه خراسان، او دیگر از برای اظهار اعتقادات شیعی خویش مانعی را مشاهده نمی‌کرده و این روزگار را بهترین فرصت برای ابراز افکار و اعتقادات خود دیده و مبادرت به تالیف تفسیر مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار کرده است. او در مـقـدمه خود عبداللّه بن عباس را منبع تمام تفسیرها دانسته و می‌نویسد که حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای او دعا فرمودند و از شاگردان حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) بوده و نزد آن امام (علیه‌السّلام) علم دین و تفسیر و تاویل آموخت. سـپـس می‌نویسد که قرآن کریم و بیان و تفسیر آن میراث خاندان عصمت و نبوت است و علم تفسیر و تاویل را مخصوص ائمه معصومین (علیه‌السّلام) می‌داند. ۳ - وضعیت کتاباین تفسیر به همت مرکز انتشار نسخ خطی در تهران، با مقدمه عبدالحسین حائری و پرویز اذکایی در دو مـجـلـد بـه شـیوه چاپ عکسی از روی نسخه منحصر به فرد محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، در سال ۱۳۶۸ ش به طبع رسیده است. ۴ - تفسیر دیگر مفسرتـفـسیر دیگری به نام تفسیر سوره یوسف، از شهرستانی نقل کرده‌اند که به زبان عربی و به شیوه فلسفی در یک جلد تالیف شده که در بیان و تاویل آیات سوره یوسف از مباحث حکمت و کلام بهره گرفته است ولی اینک وجود ندارد. الملل و النحل، (ترجمه فارسی به قلم سید محمد رضا جلالی نائینی)، مقدمه. [۱]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۱۵.
[۲]
بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ص۱۴۱.
[۴]
جرجی زیدان، آداب اللغة الـعـربـیـة، ج۳، ص۹۹.
[۶]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۲۷۲.
[۱۱]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۱۸۷.
[۱۲]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۲.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن ششم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۲۳. |