زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

جبائیه




جبائیه از آخرین فرقه‌های معتزله در اوایل قرن چهارم به شمار می‌رود که به طرفداران ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی گفته می‌شود.


۱ - معرفی اجمالی


ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی از متکلمان مشهور معتزله بصره
[۱] عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۲۷۱، بیروت، دارلکتب العلمیه، ۱۹۸۵.    
در قرن سوم می‌باشد. بوعلی که در «جبائی» از شهرهای آباد خوزستان،
[۲] مقدسی، محمدبن احمد،احسن التقاسیم، ص۴۰۶، تحقیق شاکر لعییی، امارات، دارالسویدی، ۲۰۰۳ م.    
بین بصره و اهواز،
[۳] ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۳۹، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    
در سال ۲۳۵ ق. به دنیا آمده است در بصره نزد بزرگانی از معتزله مانند عبدالله شمام علم کلام را آموخت.
[۴] ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۳۹، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    
وی همچنین از اصحاب ابوالهذیل علاف نیز به شمار می‌رود.
[۵] احمدبن یحیی، طبقات المعتزله، ص۸۰، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۸م.

ابوعلی سرانجام در سال ۳۰۳ق. در حالی که تا لحظات آخر عمر به دنبال مسائل کلامی بود
[۶] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۱۷۴، تحقیق محمد ابراهیم ابوالفضل، بیروت، دارالاحیاء التراث، ۱۹۵۹م، الطبعة الاولی.    
درگذشت و در زادگاهش، بصره مدفون شد.
[۷] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ص۱۴، ص۲۶۷، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۶۴.
به پیروان و اصحاب او که راه وی را در مباحث کلامی ادامه دادند «جبائیه» گفته می‌شود.

۲ - شاگردان جبائی


از مهمترین شاگردان او می‌توان به پسرش ابوهاشم اشاره کرد که بعد از پدر به ریاست معتزله بصره رسید.
[۸] ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۴۰، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    

از دیگر شاگردان معروف وی می‌توان به ابوالحسن اشعری، مؤسس مذهب اشعری، اشاره کرد.
[۹] ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۱۲۷، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۱۵ق.    
برخی از معتزلیان او را نویسنده یکصد و پنجاه هزار صفحه مطالب علمی می‌دانند
[۱۰] احمدبن یحیی، طبقات المعتزله، ص۲۸۹، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۸م.
که بیش از چهار هزار از آن مباحث کلامی بوده است.
[۱۱] ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۴۰، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.
او مناظراتی با بزرگان عصر خود نیز داشته است.
[۱۲] قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص۲۸۷ -۲۹۵، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م. الطبقة الاولی، .


۳ - مخالفت با جبائیه


گفتنی است که برخی از متکلمان امامیه ردیه‌هایی بر ابوعلی جبایی نوشته‌اند که از آن جمله می‌توان به ابوسهل اسماعیل بن علی (م. ۳۱۱ق.)،
[۱۳] طوسی، الفهرست، ص۴۹، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة الطباطبایی، ۱۴۲۲ق.    
ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان بن قبه رازی (م. قبل از ۳۱۹ق.)
[۱۴] نجاشی، کتاب الرجال، ص۳۷۵، تحقیق شبیری زنجانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.    
و ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (م. ۳۲۶۹ق.)
[۱۵] نجاشی، کتاب الرجال، ص۶۳، تحقیق شبیری زنجانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.    
اشاره کرد. در این باره باید گفت که روشن نیست ردیه‌های این بزرگان شیعه بر چه نظریه یا اثری از ابوعلی جبایی وارد شده است. با این حال به ظن قوی می‌توان گفت که پیرامون مسائل امامت بوده هم چنان که خود ابوعلی جبائی تنها اختلاف معتزله و شیعیان (در دوران خود را) مسئله امامت می‌داند.
[۱۶] قزوینی، عبدالحلیل، ص۴۹۳، تحقیق محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۸.

از ابوعلی در مباحث مختلف کلامی آرا و عقایدی بر جای مانده که بسیاری از ملل و نحل نگاران، آنها را مورد اشاره قرار داده‌اند. در اینجا نظرات وی در حوزه کلام دقیق و کلام جلیل به صورت اجمالی معرفی خواهد شد. پیش از آن باید به این نکته اشاره کرد که منظور از کلام دقیق یا همان لطیف الکلام در علم کلام به آموزه‌هایی گفته می‌شود که بیشتر در حوزه انسان شناسی و جهان شناسی به بحث می‌پردازد و منظور از کلام جلیل در علم کلام به آموزه‌هایی گفته می‌شود که به نحوی به خداوند متعال مربوط شود.

۴ - دیدگاه جبائیه


در اینجا به برخی از دیدگاه‌های جبایی اشاره می‌شود:

۴.۱ - جوهر


ابو علی معتقد است جواهر دارای جنس واحدی هستند و در حقیقت میان آنها اختلافی نیست.
[۱۷] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۰۸، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
او همه جواهر را دارای عرض می‌دانسته و خالی بودن جوهر از عرض را محال بیان می‌کرد.
[۱۸] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۰۷، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    


۴.۲ - عرض


ابو علی، اعراض ایجاد شده توسط موجود زنده را فانی می‌دانست.
[۱۹] الجبائی اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۶۲، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
البته باید گفت که او در رنگ‌ها، بوها و مزه‌ها قائل به بقا بوده است.
[۲۰] تحقیق عبد الرحمن عمیرة، ج۱، ص۴۹۸-۴۹۹، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۷ - ۱۹۹۷م، الطبعه الاولی.    
او امکان دیدن حرکت، سکون، رنگ، اجتماع، افتراق، ایستادن، نشستن و خوابیدن را قبول می‌کرد. وی می‌گفت دیدن شما در حال حرکت و یا در حال سکون در واقع دیدن حرکت و سکون است. او درباره رنگ، اجتماع، افتراق، ایستادن، نشستن و خوابیدن نیز همین را می‌گفت.
[۲۱] الجبائی اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۶۲، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
ابو علی امکان لمس کردن اعراض را نمی‌پذیرفت و وجود عرض واحد در مکان‌های متعدد را قبول کرده بود.
[۲۲] اسفرایینی، ابن المظفر، التبصیر فی الدین، ص۷۳، تحقیق محمد زاهد بن الحسن الکوثری، قاهره، مکتبة الازهریة لتراث، ۱۴۱۹ ق./ ۱۹۹۹ م، الطبعة الاولی.


۴.۳ - حرکت


ابوعلی بر خلاف نظر دیگر معتزلیان حرکت شی بدون دافع را نمی‌پذیرفت.
[۲۳] الشیخ المفید، اوائل المقالات، ص۱۲۹، تحقیق الشیخ ابراهیم الانصاری شیخ مفید، بیروت، دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴ - ۱۹۹۳ م، الطبعه الثانیة.    
او تعدد حرکت را در حرکت شی واحد بیان می‌کرد. او می‌گفت: وقتی جسمی حرکت می‌کند به عدد اجزاء شی متحرک در آن، حرکت وجود دارد. او تقسیم، تجزیه و تبدیل حرکت واحد را نمی‌پذیرفت.
ابو علی امکان حرکت شی را بدون مبدا و مقصد، امکان پذیر می‌دانست. او حرکت جسم به اعتبار مکانش را از این باب بیان می‌کرد.
[۲۴] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۲، ص۱۶-۱۷، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.
[۲۵] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۲، ص۴۴، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.


۵ - عناوین مرتبط


عقاید جبائیه.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۲۷۱، بیروت، دارلکتب العلمیه، ۱۹۸۵.    
۲. ↑ مقدسی، محمدبن احمد،احسن التقاسیم، ص۴۰۶، تحقیق شاکر لعییی، امارات، دارالسویدی، ۲۰۰۳ م.    
۳. ↑ ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۳۹، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    
۴. ↑ ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۳۹، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    
۵. ↑ احمدبن یحیی، طبقات المعتزله، ص۸۰، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۸م.
۶. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۱۷۴، تحقیق محمد ابراهیم ابوالفضل، بیروت، دارالاحیاء التراث، ۱۹۵۹م، الطبعة الاولی.    
۷. ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ص۱۴، ص۲۶۷، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۶۴.
۸. ↑ ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۴۰، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.    
۹. ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۱۲۷، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۱۵ق.    
۱۰. ↑ احمدبن یحیی، طبقات المعتزله، ص۲۸۹، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۸م.
۱۱. ↑ ملطی، ابی الحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد، ص۴۰، تحقیق محمدزاهد بن الحسن الکوثری قاهره، مکتبة الاهریة، ۱۹۹۷م.
۱۲. ↑ قاضی عبدالجبار، عماد الدین ابی الحسن، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص۲۸۷ -۲۹۵، به کوشش فواد سید، تونس، دارالتونسیه للنشر، ۱۹۷۴ م. الطبقة الاولی، .
۱۳. ↑ طوسی، الفهرست، ص۴۹، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة الطباطبایی، ۱۴۲۲ق.    
۱۴. ↑ نجاشی، کتاب الرجال، ص۳۷۵، تحقیق شبیری زنجانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.    
۱۵. ↑ نجاشی، کتاب الرجال، ص۶۳، تحقیق شبیری زنجانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.    
۱۶. ↑ قزوینی، عبدالحلیل، ص۴۹۳، تحقیق محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۸.
۱۷. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۰۸، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
۱۸. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۰۷، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
۱۹. ↑ الجبائی اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۶۲، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
۲۰. ↑ تحقیق عبد الرحمن عمیرة، ج۱، ص۴۹۸-۴۹۹، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۷ - ۱۹۹۷م، الطبعه الاولی.    
۲۱. ↑ الجبائی اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۳۶۲، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.    
۲۲. ↑ اسفرایینی، ابن المظفر، التبصیر فی الدین، ص۷۳، تحقیق محمد زاهد بن الحسن الکوثری، قاهره، مکتبة الازهریة لتراث، ۱۴۱۹ ق./ ۱۹۹۹ م، الطبعة الاولی.
۲۳. ↑ الشیخ المفید، اوائل المقالات، ص۱۲۹، تحقیق الشیخ ابراهیم الانصاری شیخ مفید، بیروت، دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴ - ۱۹۹۳ م، الطبعه الثانیة.    
۲۴. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۲، ص۱۶-۱۷، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.
۲۵. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۲، ص۴۴، تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، ۱۹۵۰م. الطبعه الاولی.


۷ - منبع


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «جبائیه».    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.