بایکالبایکال، دریاچه‌ای در بخش جنوبی سیبری شرقی در جمهوری خودمختار بوریات و استان ایرکوتْسک جمهوری فدراتیو روسیه می‌باشد. ۱ - معنا و نامهابایکال در زبان تاتارها بایکول بوده است و از دو واژه بای (=غنی) و کول (=دریاچه) پدید آمده است [۱]
Barthold، ج۳، ص۳۴۹.
[۲]
St. Petersburg، ۱۸۹۱، ج۲، ص۷۱۵، Brockhaus، Entsiklopedicheski o slovar'، StPetersburg، ۱۸۹۱.
(مغول‌ها در زبان خود این دریاچه را دالای - نور۱ (=دریای مقدس) می‌نامیدند. [۳]
St. Petersburg، ۱۸۹۱، ج۲، ص۷۱۵، Brockhaus، Entsiklopedicheski o slovar'، StPetersburg، ۱۸۹۱.
در زبان مردم بومی یاقوتستان، بایکال به معنی دریاست. [۴]
Barthold، ج۳، ص۳۴۹.
به نظر می‌رسد که مؤلفان مسلمان با این دریاچه چندان آشنا نبوده‌اند. رشیدالدین فضل‌الله محل این دریاچه را در مسیر جنوبی رود سِلِنْگا (سلنگه) با نام بَرقوجین [۵]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
و برقوجین توکوم نوشته است [۶]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۴۰، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
ج۱، ص ۱۰۳). نام برقوجین به صورت برگوزین۲ بر یکی از رودهایی که از جانب شرق به دریاچه بایکال می‌ریزد، باقی مانده است. [۷]
Barthold، ج۳، ص۳۴۹.
رشیدالدین قوم برقوت (برقو) را از ساکنان این منطقه نامیده است. [۸]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۹]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۱۰]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۸۴۰، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
در کتیبه ترکی اورخون۳ متعلق به سده ۲ق/۸م نام ساکنان این منطقه به صورت «بایرقو۴» آمده است. [۱۱]
Barthold، ج۳، ص۳۴۹.
۲ - جغرافیادریاچه بایکال در فاصله ۵۱ و ۲۹ تا ۵۵ و ۵۰ عرض شمالی و ۱۲۱ و ۲۵ تا ۱۲۷ و ۳۲ طول شرقی واقع است. [۱۲]
St. Petersburg، ۱۸۹۱، ج۲، ص۷۱۵، Brockhaus، Entsiklopedicheski o slovar'، StPetersburg، ۱۸۹۱.
مساحت آن ۵۰۰، ۳۱کم۲، طول آن ۶۳۶ و میانگین عرض آن ۴۸ کم و حداکثر عرض دریاچه ۴/۷۹ کم است [۱۳]
BSE ۳، ج۲، ص۵۳۱ ۳..
(ذخایر آب شیرین کره زمین و ۷۰% آب شیرین روسیه و کشورهای مشترک المنافع (اتحاد شوروی سابق) در دریاچه بایکال جمع شده است. [۱۴]
X Ba o kalskaya tragediya n، Posev، ۱۹۸۵، no. ۹، ص۱۸، Ivanov، G، X Ba o kalskaya tragediya n، Posev، ۱۹۸۵، no ۹.
این دریاچه در ارتفاع ۴۵۶ متری از سطح دریا واقع است. میانگین عمق دریاچه ۷۳۰ متر و عمیق‌ترین ناحیه آن ۶۲۰، ۱متر است. [۱۵]
BSE ۳، ج۲، ص۵۳۱.
در بعضی آمارها حداکثر عمق دریاچه بایکال را که عمیق‌ترین دریاچه جهان است، ۷۴۲، ۱متر نوشته‌اند. [۱۶]
W. W.، X Raboty po istorichesko o geografii n، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۵، ج۱، ص۱۷۹.
آب ۳۳۶ رود بزرگ و کوچک به دریاچه بایکال می‌ریزد که عمده‌ترین آنها رودهای سلنگا، برگوزین، آنگارای علیا و تورکا هستند. آب دریاچه از طریق آنگارای سفلی خارج می‌شود و به رود ینی‌سئی می‌ریزد. دریاچه بایکال در منطقه تکتونیک عمیقی واقع شده است. کوه‌های اطراف آن تا ۲ هزار متر ارتفاع دارند که دریاچه را احاطه کرده‌اند. در دریاچه بایکال ۲۷ جزیره وجود دارد که ۲۲ جزیره آن دائمی و ۵ جزیره، موسمی هستند که گاه آب دریاچه سطح این ۵ جزیره را می‌پوشاند. بزرگ‌ترین جزایر این دریاچه، اولخون۱ به وسعت حدود ۷۳۰ کم۲ و اوشکانی بزرگ ۴/۹ کم۲ است. [۱۷]
BSE ۳، ج۲، ص۵۳۱.
خلیج‌های برگوزین و چیویرکوی۲ که توسط شبه جزیره سویاتوی نوس۳ (دماغه مقدس) از یکدیگر جدا شده‌اند و نیز خلیج پرووال۴ از عمده‌ترین خلیج‌های این دریاچه هستند. [۱۸]
W. W.، X Raboty po istorichesko o geografii n، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۵، ج۱، ص۱۷۹.
۳ - آب و هوامناطق اطراف دریاچه بایکال از نظر اقلیمی، ملایم‌تر از مناطق دیگر در سیبری است. میانگین دما در تابستان (مرداد و شهریور) ۱۱ و در زمستان (دی ماه) ۱۹- است. آب بایکال تا عمق ۴۰ متر درخشان است. در اعماق این دریاچه بالغ بر ۶۰۰ نوع رستنی و ۲۰۰، ۱نوع جاندار آبزی وجود دارد و در آبهای آن ۵۰ نوع ماهی زندگی می‌کنند. در اطراف دریاچه چندین شهر و بندر واقع است و راه‌آهن سراسری سیبری از کنار آن می‌گذرد. [۱۹]
BSE ۳، ج۲، ص۵۳۱.
۴ - تاریخبومین نخستین خان ترک که عنوان ایلخان داشت، در نیمه سده ۶م ژوژانهایی را که در اطراف دریاچه بایکال می‌زیستند، نابود کرد [۲۰]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۲۶- ۲۷، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
[۲۱]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۱۰۱، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
سرزمین خاقانات بزرگ در سده ۷م از کوه‌های آلتایین - نورو تا بایکال امتداد داشت [۲۲]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۲۰۸- ۲۰۹، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
حدود ۶۳۱م محدوده دولت سیان‌تو۵ که اویغورها تابعیت آن‌را گردن نهاده بودند، از آلتایی تا خینگان و از صحرای گُبی تا بایکال کشیده شده بود [۲۳]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۲۰۸- ۲۰۹، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
بررسی‌های باستان‌شناسان در سیبری مؤید وجود فرهنگی به نام «فرهنگ کورومچی» است که مرکز آن بایکال بود و مردم آن در سواحل مسیر علیای رودهای آنگارا و لِنا تا حدود دریاچه بایکال سکنی داشتند [۲۴]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۲۶۵، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
در سده ۷م امپراتور چین، ترکان را به حراست مرزهای کشور گمارد که تا صحرای گُبی و منطقه بایکال کشیده شده بود. [۲۵]
عنایت الله رضا، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، ج۱، ص۱۸۵، تهران، ۱۳۶۵ش.
در سده ۲ق/۸م قبایل برقوت (برقو) در منطقه شرقی ماوراء بایکال و نیز قورقان۶ در محدوده اطراف دریاچه بایکال می‌زیستند. [۲۶]
Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷، ص۳۴۲- ۳۴۴، Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
[۲۷]
tr. and Commentary on V ud = d al ، q P lam، London، ۱۹۳۷، ص۲۸۴، Minorsky، V، tr and Commentary on V ud = d al - q P lam، London، ۱۹۳۷.
در سده ۶ق/۱۲م «مِرْگیت۷» ها در دامنه کوه خینگای کنار دریاچه بایکال می‌زیستند [۲۸]
Chingis ، Khan kak polkovodets i ego nasledie، Alma - Ata، ۱۹۹۲، ص۳۲، Khara - Davan، E، Chingis - Khan kak polkovodets i ego nasledie، Alma - Ata، ۱۹۹۲.
اروپاییان پس از کشف و استیلای این منطقه از سوی قزاق‌های روس در سده ۱۷م بانام این دریاچه آشنا شدند [۲۹]
Barthold، ج۳، ص۳۴۹.
از اواسط سده ۱۷م پژوهش درباره دریاچه بایکال آغاز شد و در سال‌های ۱۷۷۱-۱۷۷۲م برای نقشه‌برداری از این دریاچه کوشش‌هایی صورت گرفت و سرانجام در ۱۷۷۳م نخستین نقشه دریاچه بایکال انتشار یافت. [۳۰]
BSE ۳، ج۲، ص۵۳۲.
۵ - فهرست منابع(۱) رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۲) عنایت الله رضا، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران، ۱۳۶۵ش. (۳) W W، X Raboty po istorichesko o geografii n، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۵. (۴) Brockhaus، Entsiklopedicheski o slovar'، StPetersburg، ۱۸۹۱. (۵) BSE ۳. (۶) Gumilev، LN، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷. (۷) Ivanov، G، X Ba o kalskaya tragediya n، Posev، ۱۹۸۵، no ۹. (۸) Khara - Davan، E، Chingis - Khan kak polkovodets i ego nasledie، Alma - Ata، ۱۹۹۲. (۹) Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، Moscow، ۱۹۶۰. (۱۰) Minorsky، V، tr and Commentary on V ud = d al - q P lam، London، ۱۹۳۷. (۱۱) Barthold. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بایکال»، شماره۴۴۶۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|