البلدانکتاب «البلدان»، تالیف احمد بن ابی یعقوب ، معروف به یعقوبی (متوفای ۲۸۴ ق)، کتابی با موضوع جغرافیای تاریخی به زبان عربی است. این اثر، از قدیمی‌ترین کتب جغرافیایی عربی است که به دست ما رسیده است. ۱ - ساختار کتاباین کتاب، به سال ۲۷۸ ش، مصادف با ۸۹۱ م، به رشته تحریر درآمده و متاسفانه قسمت مهمی از آن که به بصره ، عربستان مرکزی، هند ، چین ، بیزانس ، ارمنستان و عواصم مربوط بوده، از میان رفته است. کتاب، به لحاظ قدمت تاریخی، پس از « المسالک و الممالک » ابن خردادبه (تالیف ۲۵۰ ق) و کتاب « الخراج » قدامة بن جعفر (تالیف ۲۶۶ ق)، سومین اثری است که مسلمین در جغرافیا تالیف کرده‌اند. کتاب، با مقدمه و شرح حال مؤلف آغاز شده است. متن کتاب «البلدان»، از پنج بخش و یک بخش الحاقی تشکیل شده است. بخش الحاقی، در آخر «البلدان» چاپ لیدن آمده است. ۲ - گزارش محتواتوجه یعقوبی اساسا معطوف به مسائل آماری و توصیف عوارض زمین است، به موضوع خراج نیز توجه بسیار دارد و از نژادشناسی و صنایع و فنون نیز غافل نیست. توصیف وی از طرح تاریخی بغداد و سامره اهمیت فراوان دارد. توصیف آفریقا پیش از آنکه به دست فاطمیان از دیگر سرزمین‌های خلافت جدا شود، درخور ملاحظه است. از اندلس نیز اطلاعات گران بهایی در اختیار می‌نهد؛ از آن جمله، خبر هجوم نورمن‌ها به اندلس در سال ۸۴۴ م/ ۲۳۰ ق است و عبارت معروف «کسانی که روس نام دارند» که در ضمن آن آمده و نام یعقوبی را در محافل علمی مشهور کرده و چند تحقیق مهم در باره آن انجام گرفته است. یعقوبی، به اطلاعات جغرافیایی، کمتر اهمیت می‌دهد و در پی ارائه نموداری عمومی از ولایت‌ها برای کسانی است که می‌خواهند به سرعت با آن آشنا شوند. تمایل مؤلف، به تحلیل عقلی در همه کتاب احساس می‌شود و عجیب نیست اگر از گفت وگو در باره عجایب که مؤلفان دیگر دل باخته آن بوده‌اند، برکنار مانده است. ۲.۱ - بغدادیعقوبی، مباحث جغرافیایی خود را از بغداد شروع می‌کند و در توجیه این کار خود، چنین می‌نویسد: «تنها بدان جهت ابتدا به عراق کردم که عراق، وسط دنیا و ناف زمین است و بغداد را بدان جهت ذکر کردم که وسط عراق واقع است و نیز همان شهر بزرگی است که از نظر وسعت و بزرگی و عمران و آبادی و فراوانی آب‌ها و خوبی هوا ، در خاور و باختر زمین بی نظیر است...» باید گفت که یعقوبی، از جمله نویسندگانی است که او را متعلق به «مکتب عراقی» می‌دانند، زیرا در آن زمان ، عراق ، مرکز تعلیم و تعلم جغرافیا بوده است و بسیاری از علمای جغرافیا، از آنجا برخاسته بودند. در این مکتب، گروهی بیان مطلب و تالیف کتاب را بر مبنای چهار جهت شمال ، [[|جنوب]] ، شرق و غرب قرار داده و بغداد را مرکز جهان به شمار آورده‌اند. مؤلف، سپس، به بیان تاریخچه بغداد و چگونگی شهر شدنش و اسامی خلفای عباسی که بر آن حکومت کرده‌اند، پرداخته است. ۲.۲ - سر من رای«سرمن رای» یا « سامرا »، دومین شهر بزرگ عباسیان و مقر حکومت هشت خلیفه عباسی بوده است. معتصم که از زمان خلافت مامون علاقه زیادی به خرید غلامان ترک داشت، آن چنان در این کار زیاده روی کرد که سپاه بی شماری از ایشان را در بغداد گرد آورد. سپاهیان ترک، اسباب آزار و اذیت و نارضایتی مردم را فراهم آوردند. این امر سبب شد که معتصم تصمیم به خروج از بغداد بگیرد. او پس از بررسی چند جا به محل سامرا رسید و شهر را همان جا بساخت. سامرا با الگوبرداری از بغداد طراحی شد و راه‌های آبی و خاکی مورد بهره برداری قرار گرفتند. ۲.۳ - مشرق بغدادمنظور از بخش مشرق، کلیه سرزمین‌های اسلامی است که در شرق بغداد واقع شده است؛ از ایالات جبال (عراق عجم) و آذربایجان و قزوین و زنجان و قم و اصفهان و ری و طبرستان و گرگان و سیستان و خراسان گرفته تا آنچه به خراسان پیوسته است، مانند تبت و ترکستان را شامل می‌شده است. ۲.۴ - مسیر بغداد قبلهیعقوبی در این قسمت به بیان شهرها و مناطقی پرداخته که در مسیر راه بغداد به سمت قبله واقع شده بودند و شامل کوفه ، مدینة النبی صلی‌الله‌علیه و‌آله وسلّم ، مکه ، طائف و یمن می‌باشد. وی، در مورد مدینه، چنین می‌نگارد: «مدینه، چنان که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آن را نام نهاد، شهری است پاکیزه (طیبه)، در زمین هموار و سازگار که هم بیابانی است و هم کوهستانی... و بیشتر دارایی مردم مدینه درخت خرماست و زندگی و خوراکشان از آن تامین می‌شود... و دریای اعظم تا مدینه سه روز راه فاصله دارد و ساحل مدینه جایی است به نام جار و کشتی‌های بازرگانان و کشتی‌هایی که از مصر خواروبار حمل می‌کند، آنجا پهلو می‌گیرند.» یعقوبی، فاصله میان مدینه و مکه را ۲۲۵ میل؛ یعنی حدود ۳۶۲ کیلومتر ذکر کرده که تقریبا دقیق است (به نقل از دایرةالعمارف مصاحب، مکه، در ۴۰۰ کیلومتری جنوب مدینه واقع شده است). ۲.۵ - بخش شمال بغداددر این بخش، مؤلف، به شرح و تفصیل مشخصات شهرها و مناطق واقع در «ربع شمال» زمین پرداخته و از مدائن و بصره و دمشق و... سخن می‌گوید. یعقوبی، در خصوص مدائن، می‌نویسد: «آن را تا بغداد هفت فرسخ فاصله است و مدائن پایتخت پادشاهان پارس است و نخستین کسی که در آن منزل گزید، انوشیروان بود و آن، چندین شهر است در دو طرف دجله ، از جمله شهر اسبانر در سمت شرقی دجله که ایوان کسری با هشتاد ذراع ارتفاع (حدود ۵۳ متر) در آن قرار گرفته است». پس از آن، مؤلف، به دمشق ، اردن و فلسطین پرداخته، می‌گوید: «فتح سرزمین فلسطین در سال شانزده [۳] بعد از محاصره طولانی به انجام رسید تا خود عمر بن خطاب رهسپار شد و با اهل کوره ایلیا که همان بیت المقدس است صلح کرد.» نویسنده، شهر اسکندریه را مکانی باعظمت و باشکوه که از حیث وسعت و شکوه و بسیاری آثار مانده از پیشینیان به توصیف در نیاید، دانسته و می‌افزاید: «از آثار بسی شگفتی که در آن است، مناره‌ای است که بر ساحل دریاست، بر دهانه لنگرگاه بزرگ و آن مناره‌ای است استوار و محکم که درازای آن صد و هفتاد و پنج ذراع است و بر آن آتش دان‌هایی است که در آنها آتش افروخته می‌شود... و بر آن نوشته‌ای است کهن و آثار و عجایب آن بسیار است.» مؤلف، سپس، به توصیف «مغرب» می‌پردازد و منظورش از مغرب، سرزمین‌هایی است که در غرب مصر واقع شده، مانند برقه، ودان، اطرابلس ، قیروان و اندلس. یعقوبی ، برقه را از شهرهای بزرگ با اقلیم‌های بسیار می‌داند که طوایف بربر (ساکنان آفریقای شمالی ) و قومی از رومیان قدیم در آن سکونت دارند. یعقوبی، از اندلس و شهرهای آن و فتحش به دست طارق بن زیاد یاد کرده، می‌گوید: « بنی امیه ، در آن فرمانروایی می‌کنند»، سپس قرطبه و اشبیلیه را از شهرهای مهم آن دانسته، می‌افزاید: «روس‌ها، درسال ۲۲۹ ق، به شهر اخیر آمده و به قتل و غارت پرداختند». مؤلف، در خاتمه، به ذکر اوصاف شهر تاهرت پرداخته، می‌نویسد: «در این ناحیه، شهری است که مدینة العلویین که همان شهر علویان باشد، نامیده می‌شود و این، غیر از کشور ادریسیان است». کتاب یعقوبی، با بیان اینکه سوس اقصی، آخرین شهر و مرز آبی ادریسیان در غرب است و یادآوری دادوستد گسترده دریایی ایشان با اقوام مختلف، از جمله چینی‌ها به پایان می‌رسد. ۲.۶ - ملحقاتاین بخش، همان گونه که پیش تر گفته شد به مثابه کشکولی انباشته از اطلاعات تاریخی- جغرافیایی پراکنده و توضیح برخی لغات و اصطلاحات است. توصیف شهر شیراز ، ذکر مساجد بصره ، بیان اوصاف شهر تفلیس ، ذکر تقسیم بندی ارمنستان ، توضیح و تشریح انواع و اقسام مشگ و عنبر و گیاهان خوش بو، گزارش چگونگی ساخت مسجد جامع توسط احمد بن طولون در شهر سمرقند ، موضوعاتی است که در بخش ملحقات توضیح داده شده است. ۳ - وضعیت کتاببخشی از این اثر، در سال ۱۸۶۰ م، به کوشش دخویه انتشار یافت. در سال ۱۸۹۱ م، به کوشش جونیبول در لیدن و ترجمه فرانسوی آن به کوشش ویت در سال ۱۹۳۷ م، منتشر شد. ترجمه فارسی آن نیز توسط دکتر محمد ابراهیم آیتی بیرجندی منتشر شده است. نسخه حاضر، با تحقیق محمد امین ضناوی انتشار یافته است. در انتهای اثر، فهرست اعلام اشخاص، اعلام قبایل و طوایف و سلسله‌ها و خاندان‌ها، اعلام امکنه، فهرست ماخذ و فهرست مطالب آمده است. [۳]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، کراچکوفسکی، ترجمه ابو القاسم پاینده، ص۱۲۳-۱۲۷.
[۴]
دائرةالمعارف تشیع، مدخل البلدان، روحانی، محمد حسین، ج۳، ص۴۱۱- ۴۱۲.
[۵]
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سلماسی زاده، محمد، ص۲۸- ۳۵.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |