ابوقبیساَبوقُبیس، کوهی است که در مکه واقع شده است. فهرست مندرجات۲ - اقول در مورد نام کوه ۲.۱ - مأخوذ از قبس النار ۲.۲ - برگرفته از نام قبیس بن شالخ ۲.۳ - برگرفته از نام مردی آهنگر به همین نام ۲.۴ - از دیدگاه جاحظ ۲.۵ - از دیدگاه ابوعبید بکری ۲.۶ - نام کوه در زمان جاهلیت ۳ - علت نام گذاری ۴ - موقعیت کوه نسبت به حرم ۵ - فاصله بلندترین نقطه ابوقبیس را تا دامنه ۶ - اولین آفریده خدا ۷ - محل فرود حضرت آدم و حوا ۸ - محل دفن حضرت آدم ۹ - جسد حضرت آدم در زمان حضرت نوح ۱۰ - محل دفن کتبهای حضرت آدم ۱۱ - حجر الاسود امانتی در کوه ۱۲ - دعای عبدالمطلب در کوه هنگام قحطی ۱۳ - دیده شدن شق القمر بر فراز کوه ۱۴ - قرار دادن منجنیق‌ها توسط حصین نمیر برفراز کوه ۱۵ - سنگبارن کعبه با منجنیق توسط حجاج ۱۶ - قرار داشتن مسجدی بربالای کوه ۱۷ - کوه ابوقبیس از دیدگاه ابن جبیر ۱۸ - محل صفا از دیدگاه مستوفی ۱۹ - محل صفا از دیدگاه یاقوت ۲۰ - زادگاه پیامبر متصل به دامنه کوه ۲۱ - ساخته شدن قلعه بر فراز کوه ۲۲ - بنای اولین زاویه فرقه سنوسی ۲۳ - تاسیسات مربوبه طیقت نقشبندی در اطراف کوه ۲۴ - فهرست منابع ۲۵ - پانویس ۲۶ - منبع ۱ - موقعیتاَبوقُبیس، کوهی مقدس واقع در حد شرقی حرم شریف ( مسجدالحرام ) مقابل رکن حجرالاسود . [۱]
ابن جبیر محمد بن احمد، رحله، ج۱، ص۸۵، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۲ - اقول در مورد نام کوهدر مورد نام این کوه نظرهای متفاوتی اظهار شده است. ۲.۱ - مأخوذ از قبس الناربعضی نام ابوقبیس را به صورتی مصغر مأخوذ از قبس النار دانسته‌اند، زیرا گفته‌اند که دو چوب آتش زنه (مرخ) از آسمان بر این کوه فرود آمد، آدم (علیه‌السلام) آن‌ها را برگرفت، چنانکه از برخورد آن دو آتش پدیدار گشت. [۲]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲.
۲.۲ - برگرفته از نام قبیس بن شالخبرخی نیز نام این کوه را به مردی با نام قبیس بن شالخ (یا شامخ) نسبت داده‌اند. گفته شده که این مرد از قبیله جّرهّم بوده است. [۳]
سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف، ج۵، ص۱۱۷، به کوشش عبدالرحمن وکیل، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۴]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۲.
وی گویا میان مردی به نام عمرو ابن مضاض و دختر عمش سخن چینی کرد و از بیم کشته شدن به کوه مزبور پناه برد و دیگر از او خبر و اثری نماند. [۵]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۲.
۲.۳ - برگرفته از نام مردی آهنگر به همین نامبرخی کوه ابوقبیس را مقتبس از نام مردی آهنگر به همین نام از مُذحٍج نوشته‌اند. [۶]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۲.
۲.۴ - از دیدگاه جاحظجاحظ ابوقبیس را نام دیگر ابوقابوس، ملک عرب دانسته است [۸]
جاحظ، ج۱، ص۳۳۶
.۲.۵ - از دیدگاه ابوعبید بکریابوعبید بکری معتقد است که ابوقبیس کوهی است در مکه که بدان ابوقابوس نیز گفته‌اند و ابوقابوس کنیه شخص است. وی بیتی نیز از کُمیت در تأیید اطلاق نام ابوقابوس بر ابوقبیس آورده است. [۹]
ابوعبید بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۳، ص۱۰۴، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۰]
ابن عبدالمنعم حمیری، محمد الروض المعطار، ج۱، ص۴۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۵م.
۲.۶ - نام کوه در زمان جاهلیتدر دوران جاهلیت این کوه را امین می‌نامیدند. [۱۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۲.
[۱۲]
ابن جبیر محمد بن احمد، رحله، ج۱، ص۸۵، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۳ - علت نام گذاریسبب این نامگذاری به روایتی آن بوده است که گویا حجرالاسود نخست از سوی آدم (علیه‌السلام) [۱۴]
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۱، ص۶، بیروت، دارصادر.
و سپس از در عصر نوح (علیه‌السلام) درکوه ابوقبیس به امانت نهاده شد. [۱۵]
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۶۵، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوقبیس را خشب نیز نامیده‌اند زیرا ابوقبیس و کوه مقابل آن قعیقعان را الاخشبین می‌نامیدند. [۱۶]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۰۲.
۴ - موقعیت کوه نسبت به حرمابوقبیس کوه بالنسبه معظمی است که خورشید از فراز آٍن بر مسجدالحرام می‌تابد [۱۷]
یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، ج۱، ص۷۸، نجف، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۸م.
مسجدالاحرام در چند صدمتری آن قرار داد.۵ - فاصله بلندترین نقطه ابوقبیس را تا دامنهانصاری دمشقی [۱۸]
انصاری دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبه الدهرفی عجائب البر والبحر، ج۱، ص۲۱۵، پترزبورگ، ۱۲۸۱ق/۱۸۶۵م.
بلندترین نقطه ابوقبیس را تا دامنه آن حدود یک میل نوشته است.۶ - اولین آفریده خدابرخی را عقیده بر این بوده است که ابوقبیس نخستین کوهی است که خداوند آفریده است. [۱۹]
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۳۲، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۷ - محل فرود حضرت آدم و حواگویند هنگامی که آدم (علیه‌السلام) و حوا از بهشت رانده شدند بر کوه ابوقبیس نزدیک غاری فرود آمدند که آدم آن را « مغارة الکنز » نامید و از خدا خواست که آنرا مقدس بدارد. [۲۰]
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۱، ص۵-۶، بیروت، دارصادر.
۸ - محل دفن حضرت آدمدرمورد قبر آدم (علیه‌السلام) گرچه اختلاف نظر وجود دارد ولی گروهی بر آن بوده‌اند که وی در همین غار توسط فرزندش شیث (علیه‌السلام) به خاک سپرده شده است گویند حوا و شیث نیز در این غار مدفون شدند. [۲۱]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲
۹ - جسد حضرت آدم در زمان حضرت نوحبنابر روایتی اجساد آنان تا هنگام طوفان در غار الکنز قرار داشت تا آن‌که نوح (علیه‌السلام) پیش از طوفان اجساد رابیرون آورد در تابوت نهاد وبا خودبه کشتی برد. چون طوفان فرونشست دوباره اجساد را به جایگاه نخستین در کوه ابوقبیس بازگرداند [۲۲]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲،
به روایتی محل دفن مجدد آن‌ها بیت‌المقدس بوده است. [۲۳]
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۲۲، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۱۰ - محل دفن کتبهای حضرت آدمبرخی نیز بر این باورند که آدم (علیه‌السلام) کتابهای خود یا صحایف منزله را در غار الکنز کوه ابوقبیس ذفن کرده است [۲۴]
یاقوت، بلدان، ج۳، ص۷۶۸.
۱۱ - حجر الاسود امانتی در کوهگویند ابراهیم و اسماعیل (علیه‌السلام) پایه‌های خانه کعبه را تا جایگاه حجرالاسود برافراشتند. آنگاه حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) حجرالاسود را که در کوه ابوقبیس به امانت نهاده شده بود برگرفت و در جایگاه خود قرار داد. [۲۵]
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۱، ص۲۷۵، بیروت، دارصادر.
۱۲ - دعای عبدالمطلب در کوه هنگام قحطیهنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ۷ ساله بود، در میان قریش قحطی گرسنگی روی داد. افراد قریش از عبدالمطلب خواستند که به دعای باران برخیزد وی با گروهی از اشراف و بزرگان قریش به کوه ابوقبیس رفت دست به دعا برداشت. [۲۶]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۱۳ - دیده شدن شق القمر بر فراز کوهبنابر روایتی به هنگام شق‌القمر نیمی از ماه برفراز ابوقبیس و نیمی بر بالای قعیقمان دیده شد. [۲۷]
ابونعیم، احمد بن عبدالله، دلائل النبوه، ج۱، ص۲۸۰، به کوشش محمدرواس قلعه‌جی و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۲۸]
ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۲، ص۱۱۷، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۴ - قرار دادن منجنیق‌ها توسط حصین نمیر برفراز کوهدر ۶۴ق به هنگام خلافت یزید بن معاویه ، چون عبدالله بن زبیر از بیعت با وی سرپیچید حصین بن نمیر در جنگ با ابن زبیر برفراز ابوقبیس منجنیق‌ها استوار کرد و بر پناهندگان حرم کعبه قاروره‌های سوزان نفت و سنگ فرو بارید و کعبه را دستحوش حریق ساخت. [۲۹]
دینوری، احمد بن داوود، الاخبارالطوال، ج۱، ص۲۶۷-۲۶۸، به کوشش عبدالمنعم عامر، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
[۳۰]
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۱، ص۱۹۶، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۱]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۲، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۱۵ - سنگبارن کعبه با منجنیق توسط حجاجهمچنین در خلافت عبدالملک بن مروان ، حجاج بن یوسف که در ۷۲ ق از سوی وی به جنگ ابن زبیر رفته بود از فراز این کوه کعبه را با منجنیق سنگباران کرد [۳۲]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸ بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م.
[۳۳]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۴
[۳۴]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۸،
۱۶ - قرار داشتن مسجدی بربالای کوهبر بالای کوه ابوقبیس مسجدی قرار داشته که درباره بانی آن اختلاف آراء بوده است. گروهی آن را مسجد ابراهیم می‌نامیدند و بر آن بودن که به ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) تعلق داشته است. اما برخی آن را مسجد ابراهیم قبیسی می‌دانستند. [۳۶]
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۲۰۲، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۷ - کوه ابوقبیس از دیدگاه ابن جبیرابن جبیر که در۱۳ ربیع‌الآخر ۵۷۹ به مکه رسیده و تا پایان مناسک حج در آن‌جا به سربرده درباره کوه ابوقبیس و مسجد آن چنین نوشته است: بر فراز کوه ابوقبیس رباطی است که در آن مسجدی است و سطحی مشرف بر مکه که از آن‌جا می‌توان زیباییهای شهر حرم و کعبه مقدس را میان حرم مشاهده نمود. وی می‌نویسد که از کوه ابوقبیس بالا رفتیم و به مسجد مبارک رسیدیم که جایگاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به هنگام شق‌القمر در آن قرار داشت. ۱۸ - محل صفا از دیدگاه مستوفیحمدالله مستوفی محل صفا و راه بازار مکه را جزء منطقه ابوقبیس دانسته است [۳۹]
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب،ص۷ به کوشش گلسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
۱۹ - محل صفا از دیدگاه یاقوتیاقوت صفا را جایگاهی مرتفعی از کوه ابوقبیس نوشته که میان آن کوه و مسجدالحرام راه و بازار است و کسی که در صفا بایستد، در محاذات حجرالاسود و مشعر قرار می‌گیرد. [۴۰]
یاقوت، بلدان، ج۳، ص۳۹۷.
۲۰ - زادگاه پیامبر متصل به دامنه کوهبه نوشته ابن جبیر مسجد زادگاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که قبلاً محل خانه عبدالله بن عبدالمطلب بوده در شرق کعبه و متصل به دامنه کوه ابوقبیس است. ۲۱ - ساخته شدن قلعه بر فراز کوهدر نیمه دوم سده ۶ ق مکثر بن عیسی بن قاسم (د ۵۸۹ق)، یکی از امیران بنی فلیته (هواشم) برکوه ابوقبیس قلعه‌ای ساخته بود که از آن بارویی برجای نمانده است. ۲۲ - بنای اولین زاویه فرقه سنوسیاولین زاویه فرقه سنوسی در حدود ۱۲۵۲-۱۲۵۳ ق/۱۸۳۷ م بر ابوقبیس بنا گردید. ۲۳ - تاسیسات مربوبه طیقت نقشبندی در اطراف کوهدر ۱۸۸۴ م که اسنوک هورخرونیه مستشرق هلندی از مکه دیدن کرد، تأسیسات بزرگی مربوط به طریقت نقشبندی گرد کوه ابوقبیس قرارداشت [۴۳]
عقیقی، نجیب، المستشرقون،ج۲، ص۶۶۶ قاهره، ۱۹۶۵م.
۲۴ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن جبیر محمد بن احمد، رحله، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۳) ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۷م. (۴) ابن سعد محمد الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر. (۵) ابن عبدالمنعم حمیری، محمد الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۵م. (۶) ابن کثیر، البدایه والنهایه، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۷) ابوعبید بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۸) ابونعیم، احمد بن عبدالله، دلائل النبوه، به کوشش محمدرواس قلعه‌جی و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۹) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۰) انصاری دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبه الدهرفی عجائب البر والبحر، پترزبورگ، ۱۲۸۱ق/۱۸۶۵م. (۱۱) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م. (۱۲) حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۳) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گلسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۱۴) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش. (۱۵) دینوری، احمد بن داوود، الاخبارالطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م. (۱۶) سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف، به کوشش عبدالرحمن وکیل، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۷) طبری، تاریخ، (۱۸) فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط. (۱۹) یاقوت، بلدان. (۲۰) یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، دارصادر. (۲۱) یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، نجف، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۸م. (۲۲) عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، ۱۹۶۵م. ۲۵ - پانویس
۲۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوقبیس»،ج۶، ص۲۵۰۰. |