محمد بن محمد تنوخیمعریتَنوخی، زین الدین ابوعبداللّه محمد بن محمد بن عمرو تنوخی مَعَرّی، ریاضیدان و ادیب سده هفتم است. ۱ - نسبدانستههای ما درباره تنوخی بسیار ناچیز است. نسبت تنوخی و معرّی، احتمالاً نشان دهنده آن است که تنوخی بازمانده گروهی از اعراب قبیله تنوخ بوده است که از عربستان به شام مهاجرت کرده و در مَعَرَّه (معرّة النعمان) سکنا گزیده بوده‌اند. ۲ - عنوانسوتر نام فِنوچی را بر تنوخی ترجیح داده و او را از شمال افریقا دانسته است، اما با استناد به نخستین سطر یکی از آثار ریاضی او [۱]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۷۶ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
و صفحه عنوان اثر دیگر وی، [۲]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب کشف الغطا فی استنباط الصواب من الخطا، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۳/۳۱۷.
عنوان تنوخی صحیح است.نیز تنها در صفحه عنوان همین نسخه خطی است که از تنوخی با عنوان «حاسب» یاد شده است. [۳]
رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، ج۱، ص۱۲، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲).
عمده‌ترین ذکر از تنوخی در تراجم و فهرستهای مختلف به سبب جنبه ادبی اوست. [۴]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۳۷، بیروت ۱۹۹۰.
[۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۱۵۴، در حاجی خلیفه، ج ۶.
[۶]
کحّاله عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۳۰۳، بیروت: مؤسسه الرساله ۱۹۸۸.
[۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۳۵، بیروت ۱۹۸۹.
۳ - محل سکونتتنوخی را اهل دمشق و ساکن بغداد دانسته‌اند. [۸]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
[۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۳۵، بیروت ۱۹۸۹.
۴ - تشابه اسمیاز زندگی تنوخی دیگری که در قرن هفتم در دمشق ساکن بوده است، آگاهی داریم، [۱۰]
ابن عماد، عبدالحی، ج۶، ص۳، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به کوشش حسام‌الدین قدسی، قاهره، ۱۳۵۰ق.
اما وی زین الدین تنوخی نیست.تاریخ درگذشت او را ۷۴۸ ذکر کرده‌اند؛ [۱۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۹۹۰.
[۱۲]
کحّاله عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت: مؤسسه الرساله ۱۹۸۸.
[۱۳]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۳۵، بیروت ۱۹۸۹.
اما این تاریخ درست نیست، زیرا در دست نویس رساله کشف الغطاء او که در ۷۰۷ استنساخ شده، عبارت دعاییِ «رحمهُ‌اللّه» در حق وی آمده است. [۱۴]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۹۰ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
۵ - آثاراز تنوخی این آثار به جا مانده است : ۱) کتاب فی الجبر و المقابله، که آن را کتاب فی علم الحساب یا کتاب فی الحساب نیز معرفی کرده‌اند، [۱۵]
رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، ج۱، ص۱۲، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲).
[۱۶]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۲۰۳، تهران ۱۳۶۵ش.
در چهار فصل: معرفت عدد ، حساب، جبر و مقابله، و به دست آوردنِ مساحت اَشکال مختلف هندسی.در فصل اول، عدد و انواع آن بتفصیل تعریف شده است. موضوع جالب توجه در این فصل، استخراج اعداد مُتَحابّ (عدد) است. ۵.۱ - روش ابداعی اعداد متحابروش تنوخی برای به دست آوردن اعداد متحابّ، استفاده از اعداد زوج الزوج یعنی همان روش ابداعی ثابت بن قرّه است. [۱۷]
رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب، ج۱، ص۳۱۵، ترجمه حسین زین الدین، بیروت ۱۹۸۹.
تنوخی توانسته است با این روش، دو عدد متحاب ۲۹۶، ۱۷ و ۴۱۶، ۱۸ را به دست آورد. [۱۸]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۷۹ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
در گذشته گمان بر این بود که در عالم اسلام نخستین بار کمال الدینِ فارسی این دو عدد متحاب را به دست آورده است. [۱۹]
رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب، ج۱، ص۳۱۵، ترجمه حسین زین الدین، بیروت ۱۹۸۹.
در اروپا نیز نخستین بار فرما، دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۶۶۵)، به متحاب بودن این دو عدد پی برد. [۲۰]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۴۰۶، تهران ۱۳۶۵ش.
رشدی راشد بخشی از فصل اول کتاب فی الجبر و المقابله تنوخی را که درباره به دست آوردن اعداد متحاب است، چاپ کرده است. [۲۱]
رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲).
فصل دوم کتاب فی الجبر و المقابله شامل این پنج باب است: ضرب ، نسبت ، ضرب کسرها، استخراج جذرها، حساب درجه‌ها و اجزای آن و معاملات (در باره آموختن آنچه مردم در خرید و فروش به آن نیاز دارند).در این فصل تنوخی چیزی به دانسته‌های ریاضی گذشتگان نیفزوده است. [۲۲]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۸۰ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
فصل سوم، درباره جبر و مقابله است.تنوخی در این فصل کاملاً مطابق روش پیشینیان مسائل جبری را به دو دسته مفردات (معادلات دوجمله‌ای) و مقترنات (معادلاتی که بیش از دو جمله دارند) تقسیم کرده است. [۲۳]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۸۶ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
او همچنین هریک از اینگونه معادلات را در سه نوع (مسئله) دسته‌بندی کرده و مجموع آن‌ها را، طبق اصطلاح رایج ، «المسائل الستّه» (مسائل شش گانه) نامیده است. [۲۴]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۸۶ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
۵.۲ - حل معادلات جبریروش او در حل معادلات جبری با روشهای خیام و خوارزمی هیچ تفاوتی ندارد. [۲۵]
غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر، ج۱، ص۱۱۴ـ ۱۱۵، تهران ۱۳۳۹ش.
در این فصل، تنوخی در مواردی به کتاب اصول اقلیدس ارجاع داده است. [۲۶]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۸۸ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
منبع دیگر تنوخی ــ که خود به آن اشاره کرده ــ آرای ابوبکر محمد بن حسن کرجی است.او در بحث در باره جمع جذرها، از روش کرجی نام برده و روش خود را همان روش کرجی دانسته است. روش کلی تنوخی در فصل سوم کتاب فی الجبر و المقابله، حل معادلات همانند خیام و خوارزمی، ولی بدون استفاده از شکلهای هندسی است. در فصل چهارم، تنوخی از تعریف نقطه و خط و سطح شروع کرده [۲۷]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۸۹ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
و در ادامه، روشهای مختلفی برای تعیین مساحت سطوح و حجم اجسام مختلف، همچون مربع و کره و استوانه ، مطرح کرده است.۲) از تنوخی رساله مختصری در ریاضی باقی‌مانده که نام آن در نسخه خطی کتاب کشف الغطاء فی استنباط الصواب من الخطا آمده است، [۲۸]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۹۰ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
اما قربانی [۲۹]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۲۰۳، تهران ۱۳۶۵ش.
با استناد نادرستی به نوشته رشدی راشد [۳۰]
رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، ج۱، ص۱۲، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲).
آن را رساله فی حساب خَطَأیْن نامیده است.۵.۳ - حل مسائل ریاضیتنوخی در این رساله، سه روش برای استفاده از حساب خطأین در حل مسائل ریاضی بیان کرده است. نخستین روش ــ که وی آن را مشهورترین دانسته ــ [۳۱]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۹۱ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
روش عمومی حساب خطأین است که ریاضیدانان دیگر نیز بدان توجه داشته و در باره آن بحث کرده‌اند.غیاث الدین جمشید کاشانی نیز که پس از تنوخی می‌زیسته، این روش را شرح داده است. [۳۲]
غیاث الدین جمشید کاشانی، مفتاح الحساب، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷).
دو روش دیگر [۳۳]
محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، گ ۹۲ ر، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
نیز اگرچه تفاوت زیادی با روش اول ندارند، از انواع مختلف حساب خطأین به شمار می‌آیند. [۳۴]
علی بن یوسف محاسب، لبّ‌الحساب، ج۱، ص۸۵ ـ۹۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۶۸ش.
از هریک از دو رساله ریاضی تنوخی، یک نسخه به دست آمده است که در مجموعه‌ای در واتیکان نگهداری می‌شود. [۳۵]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۲۰۳، تهران ۱۳۶۵ش.
۳) از تنوخی کتابی در ادب عربی با عنوان اقصی القرب فی علم البیان [۳۶]
فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصوره، ج۱، ص۴۰۵، قاهره ۱۹۸۸.
یا اَقْصَی القُرَب فی صناعة الادب [۳۷]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۳۷، بیروت ۱۹۹۰.
[۳۸]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۱۵۴، در حاجی خلیفه، ج ۶.
بجا مانده که در ۱۳۲۷ در مصر به چاپ رسیده است. [۳۹]
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، ج ۱، ستون ۶۴۴، قاهره ۱۹۲۸.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به کوشش حسام‌الدین قدسی، قاهره، ۱۳۵۰ق. (۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۳) محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷. (۴) محمد بن محمد تنوخی، کتاب کشف الغطا فی استنباط الصواب من الخطا، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۳/۳۱۷. (۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۹۹۰. (۶) رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب، ترجمه حسین زین الدین، بیروت ۱۹۸۹. (۷) رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲). (۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹. (۹) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره ۱۹۲۸. (۱۰) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصوره، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸. (۱۱) علی بن یوسف محاسب، لبّ‌الحساب، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۲) غیاث الدین جمشید کاشانی، مفتاح الحساب، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷). (۱۳) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ش. (۱۴) کحّاله عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت: مؤسسه الرساله ۱۹۸۸. (۱۵) غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر، تهران ۱۳۳۹ش؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد تنوخی‌معری»، شماره۳۹۶۹. |