محمد بختاورخانبختاورخان، محمد، محرم و ندیم خاص اورنگ زیب عالمگیر (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) است. ۱ - شرح حال بختاورخاناز آن‌جا که هنگام تألیف ریاض الاولیاء (۱۰۹۰) شصت ساله بود، [۱]
محمد بختاورخان، ریاض الاولیا، گ۲۲۹، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش۱۷.
باید در حدود ۱۰۳۰ متولد شده باشد.
در ۱۰۶۵، وقایع نویس شاهزاده اورنگ زیب شد و در کشمکش فرزندان شاه جهان (حک: ۱۰۳۷ـ ۱۰۶۸) بر سر سلطنت ، از اورنگ زیب حمایت کرد [۲]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۱، ص۶۲، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
و او نیز پس از پیروزی و جلوس بر تخت، به بختاور لقب «خان» داد. [۳]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۱، ص۱۶۵، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
بختاورخان در ۱۰۷۶، به سرکردگی هزار پیاده و صدوپنجاه سواره نایل آمد [۴]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۱، ص۳۳۸، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
و در ۱۰۸۰، به سمت «داروغه خاصّان» منصوب شد. [۵]
محمد ساقی مستعد خان، مآثر عالمگیری، ج۱، ص۹۸، کلکته ۱۸۷۱.
[۶]
اردو دائرة معارف اسلامیّه، ج ۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بختاورخان» (از بزمی انصاری (و یارمحمدخان)).
در ۱۰۸۵، مأموریت یافت، با استناد به موازین شرعی، منجمان درباری را از تهیه تقویمهای نجومی و طالع بینی باز دارد. [۷]
محمد ساقی مستعد خان، مآثر عالمگیری، ج۱، ص۹۸، کلکته ۱۸۷۱.
[۸]
اردو دائرة معارف اسلامیّه، ج ۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بختاورخان» (از بزمی انصاری (و یارمحمدخان)).
بختاور خان در پی بیماری کوتاهی، در ۱۵ ربیع الاول ۱۰۹۶، در احمد نگر درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
اورنگ زیب شخصاً امامت نماز میت را برعهده گرفت و چند قدم تابوت بختاورخان را به دوش کشید و مراسم سوگواری برپاکرد. پس از مدتی، جسد او را به محله بختاور پور دهلی ، «بستی بنی کریم» امروزی، منتقل و در مکانی که خود تعیین کرده بود، دفن کردند. ۲ - آثار بختاورخانبختاور خان در مرآة العالم [۹]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۱۶ ـ۵۱۹، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
تألیفات زیر را به خود نسبت داده است: ۱) چار آینه یا « آیینه بخت » (سال تألیف: ۱۰۶۸)، در بیان وقایع چهار نبرد اورنگ زیب با برادرانش که او را به پادشاهی رسانید.
مؤلف قبل از پرداختن به وقایع، مجملی از احوال پیامبران ، خلفا ، عارفان ، پادشاهان، حکیمان ، بزرگان و شاعران را، مشتمل بر ۴۰ « معاینه »، آورده است. از این اثر یک نسخه خطی به شماره ۳۵ در گنجینه کرزن در کتابخانه انجمن آسیایی بنگال و نسخه خطی دیگری در کتابخانه خصوصی عالمگیر شجاع در لاهور موجود است. [۱۰]
ایوانف، ج ۲، ش۷.
[۱۱]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان، ج۱۰، ص۱۲۴ـ۱۲۵، اسلام آباد ۱۳۶۷ ش.
۲) مرآة العالم (۱۰۷۸)، تاریخ عمومی طبقات سلاطین اسلام و هندوستان ، که در آن وقایع تا سال ۱۰۹۴ نیز دیده می‌شود و مشتمل است بر یک مقدمه و هفت «آرایش». «آرایش» هفتم شرح تاریخ سیاسی و اجتماعی و ادبی دوره ده ساله اول سلطنت اورنگ زیب است و چون مؤلف شاهد عینی این دوره بوده، اطلاعات او دارای ارزش خاصی است. بخشی از این باب، شرح حال مشایخ ، علما، خوشنویسان و شاعران متقدم و معاصر و کارنامه مؤلف را در بر دارد که نشان دهنده فعالیتهای فرهنگی آن دوره است. چندین نسخه خطی از مرآة العالم در کتابخانه های جهان موجود است؛ از جمله نسخه ای که هفت سال پس از مرگ بختاورخان کتابت شده و درجامعه رشیدیه، ساهی وال، پاکستان نگهداری می‌شود [۱۲]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان، ج۱۰، ص۱۲۶ـ۱۲۷، اسلام آباد ۱۳۶۷ ش.
[۱۳]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج ۱۰، ص۲۳-۲۰، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
۳) سواداعظم (۱۰۸۲)، بیاض گونه ای است مشتمل بر منتخب انواع شعر و نثر ، تذکره‌های شعرا، ساقی نامه‌ها، دواوین متقدمان و متأخران، تألیفات مشایخ و صوفیان ، منشآت و اندرزنامه‌های باستانی که در زمان حیات مؤلف، خوشنویسان برجسته‌ای آن را خوشنویسی کرده‌اند. ۴) ریاض الاولیاء، در مناقب بزرگان و مشتمل بر چهار «چمن» است: مناقب خلفای راشدین ، و ائمه معصومین و فرزندان مشهور آنان، بزرگان غیرهندیِ، گزیده از تذکرة الاولیاءِ عطار، نفحات الانس جامی و رشحات عین الحیاتِ کاشفی و بزرگان هندی منتخب از اخبارالاخیارِ دهلوی و سایر کتب. نسخه خطی آن در کتابخانه موزه بریتانیا (ش ۱۷۴۵) موجود است. [۱۴]
ریو، ج ۳، ص۹۷۴ـ۹۷۵.
۵) تاریخ هندی، در تاریخ هندوستان از بابر تا اورنگ زیب. [۱۵]
اردو دائرة معارف اسلامیّه، ج ۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بختاورخان» (از بزمی انصاری (و یارمحمدخان)).
بختاورخان منتخباتی از حدیقة الحقیقه سنایی و کلیات عطار و مثنوی مولوی را در ۱۰۸۴ گردآورده است. ۳ - نقش محمد بقا در تألیف مرآة العالم بختاورخانمحمدرضا و محمد شفیع، بترتیب، برادر و خواهرزاده محمد بقا نقشبندی سهارنپوری (متوفی ۱۰۹۴)، هنگام تدوین مرآة جهان نمای بقا که تحریر مفصل مرآة العالم است، مدعی شدند که مرآة العالم و سایر تألیفات منسوب به بختاورخان را محمد بقا نوشته و به او تقدیم کرده است. خود بختاورخان در مرآة العالم [۱۶]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۵۴، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
نوشته است که بقا (و مستعدخان مؤلف مآثر عالمگیری) در تسوید اوراق و اهتمام مرآة العالم شریک بوده اند. [۱۷]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۴۹ـ۴۵۰، لاهور ۱۳۶۴ش.
[۱۸]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج ۱، ص۱۵-۱۴، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
۴ - علائق بختاورخانبختاورخان از حامیان علم و هنر بود، در پرتو مساعی او عده ای چون شیخ رضی الدین بهاگلپوری، یکی از مؤلفان فتاوی عالمگیریه و محمد ساقی مستعدخان، حسابدار و منشی مخصوص به دربار راه یافتند. بختاورخان از آغاز جوانی در مسایل تاریخی محققی پرشور بود و نثری زیبا داشت. همچنین حامی شاعرانی چون عبدالرسول استغنا کشمیری؛ [۱۹]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۴۳، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
تحسین؛ [۲۰]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۵۸، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
عرشی؛ [۲۱]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۶۲۸، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
سیدکبیر علوی. [۲۲]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۶۲۹، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
عبداللطیف قیصر تتوی [۲۳]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۶۴۹، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
و دیگران بود.
۵ - تألیفات فارسی بختاورخانبه دستور و تشویق او ابوبکر اکبرآبادی مجموعه فتاوی را به عربی تألیف کرد که به گفته آفتاب، اصغر بختاورخان آن را به فارسی برگرداند. همچنین به دستور و تشویق او ملامحمد نافع خلاصة الخانیة رابه فارسی تألیف کرد که متضمن مسایل فقه حنفی است. حکیم عبدالله نیز در ۱۰۹۱ رساله همدم بخت را به فارسی در بلاغت و انشاء به نام او پرداخت. [۲۴]
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۱۸ ـ۵۱۹، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹.
۶ - بناهای ساخته شده توسط بختاورخاناز ابنیه خیریه‌ای که بختاورخان ایجادکرده، خود او از پلی بر نهر شاه جهان آباد (۱۰۷۳)، و چند مسجد (۱۰۷۷) و کاروانسرا ـ از جمله کاروانسرای بختاور نگر در راه فریدآباد شاه جهان آباد یا دهلی کنونی (۱۰۸۱ـ۱۰۸۹)، کاروانسرای شهر بختاورپور (۱۰۸۶) ـ و چند حجره برای طلاب نام برده است. وی باغهایی نیز احداث کرده که یکی از آن‌ها در نزدیکی شالیمار (باغ فیض بخش) درلاهور (۱۰۷۸) و دیگری در اَغَر آباد، در پنج کیلومتری شاه جهان آباد، (۱۰۹۲) واقع است. ۷ - فهرست منابع(۱) اردو دائرة معارف اسلامیّه، ج ۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بختاورخان» (از بزمی انصاری (و یارمحمدخان)). (۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش. (۳) محمد بختاورخان، ریاض الاولیا، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش۱۷. (۴) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹. (۵) محمد ساقی مستعد خان، مآثر عالمگیری، کلکته ۱۸۷۱. (۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان، ج ۱۰، اسلام آباد ۱۳۶۷ ش. (۷) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal , Calcutta ۱۹۲۴-۱۹۲۷;. Charles Rieu, (۸) Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London ۱۹۶۶. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بختاورخان»، شماره۶۴۱. |