مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهانمجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان تالیف احمد بن محمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق) است. ۱ - معرفی کتاباین كتاب فقهی مطابق مذهب شیعه امامیه و، همان گونه كه از اسمش پیدا است، شرح كتاب ارشاد الأذهان علامه حلی (م ۷۲۶ ق) است. مجمع الفائده یكی از مشهورترین و دقیق ترین كتب استدلالی است كه تا به حال تألیف شده است؛ ولی متأسفانه بخشی از آن در مرور زمان ضایع شده و از بین رفته است؛ مانند کتاب نکاح، طلاق، عتق و ... . آنچه از آن باقی مانده و چاپ شده است، از قرار ذیل است: طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، متاجر، شفعه، دیون، رهن، حجر، ضمان، حواله، کفاله، صبع، اقرار، اجاره، مضارعه، مساقات، جعاله، سبق و رمایه، شرکت، مضاربه، ودیعه، لقطه، غصب، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، میراث، قضا و شهادات، حدود، جنایات، دیات. ۲ - اعتبار کتاباین کتاب یکی از شروح مهم و معروف ارشاد الاذهان علامه حلی (م ۷۲۶ ق) می‌باشد. علامه حلی دارای آثار متعددی در فقه امامیه می‌باشد که بعضی از آنها مانند « المنتهی » و « المختلف » مفصل و مشروح هستند و بعضی از آنها مثل « تحریر الاحکام » و « تذکرة الفقهاء » و « قواعد الاحکام » متوسط هستند و بعضی مانند « ارشاد الاذهان » و « تبصرة المتعلمین » مختصر و موجز هستند. کتاب ارشاد الاذهان از زمان نگارش مورد توجه فقهای بزرگ واقع شده است و شروح متعددی همچون: - خلاصة التنقیح ابن فهد احسائی (م ۸۴۱ ق) - ذخیرة المعاد محقق سبزواری (م ۱۰۹۰ ق) - غایة المراد شهید اول (م ۸۷۶ ق)، - روض الجنان شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)، - مجمع الفائدة و البرهان مقدس اردبیلی ، - و کتاب الطهارة شیخ انصاری (م ۱۲۸۰ ق) بر آن نوشته شده است. در الذریعة به حواشی و شروح آن اشاره شده است. مجمع الفائدة و البرهان از بهترین و مشهورترین و دقیق‌ترین موسوعه‌های فقه استدلالی است که در اکثر کتاب‌های فقهی پس از آن همچون: - مدارک الاحکام سید محمد عاملی (م ۱۰۰۹ ق)، - مفتاح الکرامة سید محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)، - مستند الشیعة ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵ ق)، - جواهر الکلام شیخ محمد نجفی (م ۱۲۶۶ ق) و غیر آنان مورد استناد و استدلال واقع شده است. استقراء تام اقوال فقهای قبل از مؤلف و بررسی و نقد و تحلیل آنها از المقنع و الفقیه شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) تا کتاب‌های شهید ثانی (م ۹۶۶ ق) این کتاب را از جایگاه والایی برخوردار کرده است. این کتاب تمام ابواب فقه را در برنداشته است و کامل نیست و کتاب نکاح و انواع طلاق آن موجود نیست. در اعیان الشیعة و الذریعة به نقل از مستدرک الوسائل محدث نوری از سید حسن قزوینی نقل کرده است که این کتاب کامل بوده است اما حوادث زمان قسمتی از آن را نابود کرده است که مؤلف در قسمت‌هایی از شرح آیات الاحکام به آن اشاره نموده است. وی از شاگردش سید محمد صاحب المدارک (م ۱۰۰۹ ق) خواسته است تا آن را کامل نماید ولی وی احتراما نپذیرفته و با شرح مختصر النافع آن ابواب را شرح زده است. ۳ - علت تالیفمؤلف در مورد علت تالیف مجمع الفائدة در خطبۀ آن می‌نویسد: مما کثر طلب الولد العزیز (محمد) اصلح الله تعالی امر داریه و وفقه للخیر و اعانه علیه، مد الله فی العمر السعید و العیش الرغید لتصنیف کتاب یحتوی النکت البدیعة فی مسائل الشریعة علی وجه الایجاز و الاقتصار خال عن التطویل و الاکثار اجبت مطلوبه. ۴ - گفتار بزرگاندر الذریعة آقا بزرگ دربارۀ آن می‌نویسد: هو شرح جید کبیر شرع فیه بکربلاء فی شهر رمضان ۹۷۷ و فرغ منه صفر ۹۸۵ متداول مطبوع فی مجلدین ضخمین. اعیان الشیعة [۳]
اعیان الشیعة ، ج۳،ص۸۲.
: کتاب مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان مشهور معروف مطبوع فی مجلدین کبار شرح فیه الارشاد کله سوی النکاح و الطلاق و العتق الی المواریث . روضات الجنات [۴]
روضات الجنات ، ج۱، ص۱۹.
: کبیر معروف مشهور، و بالفضل و التحقیق و الاتقان بین الاصحاب مذکور الا انه لم یوقف فیه الی الآن علی ابواب النکاح. و قد یناقش فی اصل وضعه بالخروج عن طریقة الفقهاء المرضیة و کثرة استماله علی التدقیقات الفلسفیة. ۵ - تاریخ تالیفتالیف کتاب در رمضان ۹۷۷ در کربلا آغاز شده و قسمت اول آن تا پایان کتاب الصلاة در سال ۹۷۸ ق در نجف اشرف پایان یافته است. و تا آخر کتاب الدیات در صفر ۹۸۵ ق پایان یافته است. ۶ - نسخه هادر الذریعة به نسخه‌ای به خط سید عباس بن محمد بیابانکی، شاگرد مؤلف، مربوط به سال ۹۸۶ ق، نزد شیخ مشکور در نجف اشرف و نسخه‌ای در کتاب‌های شیخ عبد الحسین تهرانی در کربلاء اشاره شده است. در مقدمه‌ای بر فقه شیعه به نسخه‌های منتخب متعددی از کتابخانه‌های آیة الله مرعشی ، مجلس شورای اسلامی ، دانشگاه تهران ، آستان قدس رضوی و غیر آن اشاره شده است. در چاپ کتاب موجود از نسخه‌های متعدد خطی و چاپی از ارشاد الاذهان و مجمع الفائدة و البرهان استفاده شده است اما نسخه‌های خطی و چاپی متن ارشاد الاذهان عبارتند از: دو نسخۀ خطی از کتابخانۀ مدرسۀ فیضیه مربوط به سال‌های ۱۰۳۲ و ۱۰۵۰ ق و یک نسخۀ مجهول التاریخ و دو نسخۀ چاپی از سال ۱۲۷۲ و ۱۳۰۷ ق با روض الجنان . نسخه‌های خطی مجمع الفائدة و البرهان یازده نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپی است که عبارتند از: جلد اول ۱۴۰۲ ق، جلد دوم ۱۴۰۳ ق، جلد سوم ۱۴۰۴ ق، جلد چهارم ۱۴۰۵ ق، جلد پنجم ۱۴۰۶ ق، جلد ششم مشخص نیست، جلد هفتم ۱۴۰۹ ق، جلد هشتم ۱۴۱۱ ق، جلد نهم و دهم ۱۴۱۲ ق، جلد ۱۱ در ۱۴۱۴ ق، جلد ۱۲ در ۱۴۱۴ ق، جلد ۱۳ مشخص نیست، جلد ۱۴ در ۱۴۱۶ ق. تصحیح و حواشی و نظارت بر چاپ آن بوسیلۀ سه نفر از بزرگان و فضلای حوزۀ علمیۀ قم به نام‌های حاج آقا مجتبی عراقی ، حاج آقا اشتهاردی ، حاج آقا حسن یزدی انجام شده است و برای چاپ آن این کارها انجام شده است. ۱- تصحیح و ضبط متن صحیح با استفاده از نسخه‌های خطی و چاپی سنگی قدیمی. ۲- مشخص کردن مصادر آیات و احادیث از مصادر حدیثی مورد اعتماد. ۳- بیان معانی کلمات ناآشنا با استناد به شواهد حدیثی و حتی قرآنی. ۴- توضیح بعضی از عبارت‌های کتاب با مراعات اختصار و نیاز به توضیح. ۵- ضبط و بیان متن صحیح روایات. ۷ - شروح و حواشیدر الذریعة به دو حاشیۀ وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق)، و سید رفیع الدین محمد بن حیدر (م ۱۰۸۲ ق) اشاره شده است. در مقدمه‌ای بر فقه شیعه و به شرح وحید بهبهانی و دو شرح که مؤلف آن ناشناخته است اشاره شده است. ۸ - وضعیت نشراین كتاب در ۱۴ جلد به زبان عربی، به وسیله انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. ۹ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). سایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : کتب فقهی شیعه
|