فاعلکلمهی "فاعل"، اسم فاعل از ماده‌ی "فعل" و در لغت به معنای عامل و انجام دهنده است. (الفعل: کنایة عن کل عمل متعد او غیر متعد.) فهرست مندرجات۲ - وجه نامگذاری ۳ - جایگاه ۴ - اقسام ۴.۱ - اسم صریح ۴.۲ - مؤوّل به اسم صریح ۵ - اعراب فاعل ۶ - اقسام عامل ۷ - احکام عامل ۷.۱ - الحاق علامت تثنیه و جمع ۷.۱.۱ - نکته ۷.۲ - الحاق علامت تأنیث ۷.۲.۱ - وجوب الحاق ۷.۲.۲ - امتناع الحاق ۷.۲.۳ - جواز الحاق ۷.۳ - نکته ۸ - در قرآن و حدیث ۹ - تأخّر فاعل از عامل خود ۱۰ - تقدم فاعل بر مفعول‌به ۱۰.۱ - جواز مخالفت با اصل ۱۰.۲ - وجوب رعایت اصل ۱۰.۳ - وجوب مخالفت با اصل ۱۱ - ذکر عامل فاعل در کلام ۱۱.۱ - جواز حذف ۱۱.۲ - وجوب حذف ۱۲ - ذکر فاعل در کلام ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - در اصطلاح نحوفاعل در اصطلاح نحو ، اسمی را گویند که عامل مقدّم (انواع و شرائط عامل، در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.) به نحوی به آن اسناد داده شده که یا فعلی توسط آن ایجاد شده و یا فعلی قائم به آن است؛ [۲]
ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۲۴۰- ۲۳۹، شرح قطر الندی و بل الصدی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۷ هـق.
مانند: «َضرَبَ زیدٌ عمراً» و «تَحَرّک الشجرُ»؛ در این دو مثال "ضَرَبَ" و "تَحَرّک" فعل مقدّم و "زیدٌ" و "الشجرُ" فاعل هستند؛ در مثال اول فعل ضَرْب توسط زید ایجاد شده اما در مثال دوم شجر در ایجاد تحرک دخالتی نداشته بلکه تحرک را پذیرفته و متأثر شده است؛ از این رو تحرک قائم به شجر است.۲ - وجه نامگذاریبا توجه به تعریف ذکر شده معلوم می‌شود که فاعل در اصطلاح نحو، اعم از فاعل در معنای لغوی است؛ [۳]
صفائی بوشهری، ج۱، ص۱۰۸،پ ۱،غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
زیرا فاعل لغوی آن است که حقیقتا فعلی را ایجاد کند و این مطابق با یک قسم فاعل نحوی (ایجاد کننده‌ی فعل) است و در قسم دیگر آن، فاعل چیزی را ایجاد نمی‌کند بلکه فعل قائم به آن است؛ با این بیان روشن می‌شود نامگذاری لفظ "فاعل" در فاعل نحوی به اعتبار یک قسم از فاعل نحوی است که حقیقتا ایجاد کننده‌ی فعل است.۳ - جایگاهمبحث فاعل در کتاب‌های نحوی در باب اسم ، بخش مرفوعات مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ بعضی از عالمان نحو ، (همچون ابن حاجب در " الکافیة ") فاعل را به جهت لفظی بودن عامل آن، اصل در مرفوعات دانسته و ازاین‌رو باب فاعل را بر سایر مرفوعات مقدم کرده‌اند؛ در مقابل عده‌ای (همچون ابن مالک در " الفیة ") مبتدا را به جهت آغاز شدن جمله با آن، اصل در مرفوعات دانسته و ازاین‌رو در آغاز مرفوعات، از مبتدا بحث کرده‌اند. [۴]
الخضری، محمد، ج۱، ص۱۶۶، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ ق.
۴ - اقسامفاعل به دو شکلِ "اسم صریح" و "مؤوّل به اسم صریح" به کار می‌رود: ۴.۱ - اسم صریحفاعل به شکل اسم صریح بر چهار گونه است: ۱. اسم ظاهر؛ مانند: «و قُلْ جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ الباطِلُ»؛ (و بگو: حق آمد و باطل نابود شد) در این آیه‌ی شریفه "الحَقُ" و "الباطِلُ"، اسم ظاهر و فاعل هستند. ۲. ضمیر متصل بارز؛ مانند: «الیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»؛ (امروز، دین شما را کامل کردم) در این آیه‌ی شریفه "تُ" ضمیر متصل بارز و فاعل است. ۳. ضمیر متصل مستتر؛ مانند: «وَ اصْبرْ و ما صَبْرُکَ إلّا باللهِ»؛ ( صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد) در این آیه‌ی شریفه "اصبر" فعل امر و "أنت" ضمیر مستتر و فاعل آن است. ۴. ضمیر منفصل؛ مانند: «و ما یَعْلَمُُ جُنُودَ رَبِّکَ إلّا هُوَ»؛ (و لشکریان پروردگارت را جز او کسی نمی‌داند) در این آیه‌ی شریفه "هو" ضمیر منفصل و فاعل برای "یَعْلَم" است. ۴.۲ - مؤوّل به اسم صریحفاعل مؤوّل از حرف مصدری (حروف مصدری که در فاعل صلاحیت دارند عبارتند از: "أنّ"، "أنْ" و "ما") [۹]
حسن، عباس، ج۲، ص۶۳، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
و صله‌ی آن تشکیل شده است؛ از این رو اسم نبوده اما در تأویل اسم صریح ( مصدر ) است؛ مانند: «ألَمْ یَأنِ لِلّذِینَ ءامَنُوا أنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ»؛ (آیا وقت آن نرسیده است که دل‌های مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاشع گردد) در این آیه‌ی شریفه فاعل در فعل "یَأنِ" از حرف مصدری (أنْ) و صله‌ی آن (تَخْشَعَ) تشکیل یافته که در تأویل اسم صریح (الخشوع) است. [۱۱]
ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۲۴۰، شرح قطر الندی و بل الصدی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۷ هـق.
۵ - اعراب فاعلفاعل، جزء اساسی در جمله و مرفوع (رفع، اعراب عمده (جزء اساسی) در جمله است.) [۱۲]
الخضری، محمد، ج۱، ص۳۱۶، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ ق.
است. در مواردی فاعل به جهت ورود عامل جرّ بر آن در لفظ مجرور و تقدیرا [۱۳]
الخضری، محمد، ج۱، ص۳۱۶، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ ق.
مرفوع است. عامل جرّ در این موارد بر دو گونه است:۱. مصدر مضاف؛ مانند: «لَولا دَفْعُ اللهِ الناسَ»؛ (و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله‌ی بعضی دیگر دفع نکند) در این آیه‌ی شریفه "دَفْع" مصدر مضاف و "الله" فاعل (تعبیر فاعل بنابر نظر مشهور است و بعضی این موارد را فاعل اصطلاحی نمی‌دانند.) [۱۵]
الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۵۲۲، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول.
آن است که در لفظ، مجرور به اضافه و تقدیرا مرفوع است.۲. حرف جرّ زائد؛ (همچون "باء"، "مِنْ" و "لام") [۱۶]
حسن، عباس، ج۲، ص۶۶، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
(شرط دخول "مِنْ" زائده بر فاعل این است که فاعل، نکره و جمله با نفی و یا استفهام شروع شود.) [۱۷]
صفائی بوشهری، غلامعلی، ج۱، ص۱۱۲، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
[۱۸]
صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
مانند: «کَفی بِاللهِ شَهِیداً»؛ (و کافی است که خدا گواه این موضوع باشد) در این آیه‌ی شریفه "کَفی" فعل و "الله" فاعل آن است که در لفظ، مجرور به حرف جرّ زائد (بـ) و تقدیرا مرفوع است.۶ - اقسام عاملعاملِ رفعِ فاعل بر دو گونه است: ۱. فعل تامّ معلوم؛ مانند: «قَدْ أفْلَحَ المُؤمِنُونَ»؛ ( مؤمنان رستگار شدند) در این آیه‌ی شریفه "أفْلَحَ" فعل تامّ معلوم و "المؤمنون" فاعل آن است. ۲. شبه (شبه فعل مانند: اسم فاعل ، صفت مشبهه ، صیغه‌ی مبالغه، اسم فعل ، مصدر ، اسم منسوب، اسم مصدر، ظرف ، جار و مجرور و اسم تفضیل. مشابهت با فعل در دلالت بر حدث است.) [۲۱]
الجامی، ج۱، ص۱۴۹، پ ۳،عبدالرحمن بن أحمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول.
فعل تامّ معلوم؛ مانند: «یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ ألْوانُهُ»؛ (از درون شکم آن‌ها، نوشیدنی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود) در این آیه‌ی شریفه "مختلفٌ" عاملِ شبه فعل و فاعل آن "ألوانُهُ" است.۷ - احکام عاملاحکام عامل در اسناد به فاعل از دو جهت مورد بررسی قرار می‌گیرد: "الحاق علامت تثنیه و جمع به عامل" و "الحاق علامت تأنیث به عامل". ۷.۱ - الحاق علامت تثنیه و جمعیکی از احکام فاعل، وحدت و عدم جواز تعدد آن است [۲۳]
الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۵۲۲، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول.
[۲۴]
الشرتونی، رشید، ج۴، ص۳۵، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
که با لحاظ این حکم در صورتی که فاعل اسم ظاهر مثنی یا مجموع باشد، عامل آن مجرد از علامت تثنیه و جمع خواهد بود؛ (مجرد بودن از علامت تثنیه و جمع بنابر لغت مشهور است؛ اما گاهی حروفی دالّ بر تثنیه و جمع، به عامل ملحق می‌شوند؛ مانند: "أکلونی البراغیث") [۲۵]
السیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، ج۱، ص۱۷۳، النهجة المرضیة فی شرح الألفیة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۷ هـق، چاپ اول.
مانند: «قال الرجلان» و «قال المؤمنون»؛ در این دو مثال "قال" فعل عامل و مجرد از علامت تثنیه و جمع است که در مثال اول به مثنی (الرجلان) و در مثال دوم به مجموع (المؤمنون) اسناد داده شده است.۷.۱.۱ - نکتهبا لحاظ حکم وحدت و عدم تعدد در فاعل، ممکن است اشکال شود که در مواردی همچون «اختصم زیدٌ و عمرٌو» و «جلس زیدٌ و عمرٌو» این حکم رعایت نشده زیرا در ظاهر "زید" و "عمرو" هر دو فاعل هستند. بعضی [۲۶]
الشرتونی، رشید، مبادئ العربیة قسم النحو،ص۳۵، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
در جواب این اشکال گفته‌اند فعل در معطوف (عمرو) در نیت تکرار بوده و به جهت نیابت حرف عطف از آن ذکر نشده است؛ از این رو تعددی در فاعل نیست. در مقابل بعضی [۲۷]
الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۵۲۲، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول.
مجموع معطوف و معطوف‌علیه را فاعل در نظر گرفته و تعدد را در اجزاء فاعل می‌دانند.۷.۲ - الحاق علامت تأنیثاصل در اسناد عامل به فاعل مؤنث این است که علامت تأنیث [۲۸]
جمال الدین محمد بن مکرم.
[۲۹]
حسن، عباس، ج۲، ص۷۵- ۷۴، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
به عامل ملحق شود. اما گاهی با وجود خصوصیات و شرائطی در کلام، الحاق علامت تأنیث به عامل، واجب و گاهی جایز و در مواردی ممتنع می‌شود.۷.۲.۱ - وجوب الحاق۱. فاعل اسم ظاهر، مؤنث حقیقی و متصل به عامل باشد؛ مانند: «قامَتْ هنْدٌ». ۲. فاعل ضمیر متصل و مرجع آن مؤنث باشد؛ (در صورتی که مرجع ضمیر، جمع مکسّر برای مذکر غیر عاقل باشد، الحاق علامت تأنیث به عامل واجب است.) [۳۰]
صفائی بوشهری، غلامعلی، ج۱، ص۱۱۰.، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
مانند: «هندٌ قامَتْ» و «الشمسُ طَلَعَتْ»؛ در هر دو مثال فاعل ضمیر متصل (هی) است که در مثال اول مرجع آن مؤنث حقیقی (هندٌ) و در مثال دوم، مؤنث مجازی (الشمسُ) است.۷.۲.۲ - امتناع الحاق۱. فاعل دارای علامت تأنیث و عَلَم برای مذکر باشد؛ مانند: «جاء طَلْحَةُ»؛ در این مثال فاعل (طَلْحَةُ)، مؤنث لفظی و دالّ بر مذکر است. ۲. فاعل مؤنث و از عامل خود به "إلّا" منفصل باشد؛ مانند: «ما قامَ إلّا هندٌ»؛ در این مثال "هندٌ" فاعل و از عامل (قامَ) به "إلّا" منفصل شده است. از آن‌جا که تقدیر عبارت به اعتبار معنا "ما قامَ أحَدٌ إلّا هندٌ" بوده است، فاعل در حقیقت، مذکر است؛ از این رو تذکیر عامل (قامَ) به اعتبار فاعل (أحَدٌ) واجب است. (حکم وجوب تذکیر عامل طبق نظر جمهور است.) [۳۱]
الخضری، محمد، ج۱، ص۳۲۶، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ ق.
۷.۲.۳ - جواز الحاق۱. فاعل اسم ظاهر، مؤنث حقیقی و از عامل خود به غیر "إلّا" منفصل باشد؛ مانند: «قامَ الیَوْمَ هندٌ»؛ در این مثال "هندٌ" فاعل و از عامل (قامَ) به غیر إلّا (الیَوْمَ) منفصل است. در این صورت اگر چه ترک علامت تأنیث جایز است اما الحاق آن بهتر است. ۲. فاعل اسم ظاهر و مؤنث مجازی یا در معنا آن (همچون مواردی که در معنای "جماعة" هستند؛ مانند: اسم جمع ، اسم جنس ، جمع مکسر ، ملحق به جمع سالم و اسم جنس جمعی.) [۳۲]
ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۸۷- ۸۶، أوضح المسالک إلی الفیة ابن مالک، مصر، شرکة القدس للتصدیر، ۱۴۲۸ هـ ق، چاپ اول.
باشد؛ مانند: «طَلَعَ الشَمْسُ» و «قامَتْ الرِجالُ"»؛ در مثال اول، فاعل (الشمسُ) مؤنث مجازی است ازاین‌رو جایز است عامل آن (طَلَعَ) بدون علامت تأنیث ذکر شود. در مثال دوم فاعل (الرجال)، جمع مکسّر و در معنای "جماعة" است؛ لفظ "جماعة" مؤنث مجازی است و به این اعتبار "الرجال" حکم مؤنث مجازی را پیدا کرده و الحاق علامت تأنیث به عامل آن جایز است.۷.۳ - نکتهدر صورتی که فاعل اسم ظاهر مثنی و یا جمع سالم باشد حکم الحاق علامت تأنیث به عامل در این دو، همان حکم اسناد عامل به مفرد آن‌ها است؛ [۳۳]
الشرتونی، رشید، ج۴، ص۳۶، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
مانند: «قامَتْ المؤمنات»؛ در این مثال فاعل (المؤمنات) جمع مؤنث سالم و مفرد آن "مؤمنة" است؛ با توجه به وجوب الحاق علامت تأنیث به عامل مسند به فاعل مفرد (مؤمنة)، الحاق علامت تأنیث به عامل در "المؤمنات"، واجب است.۸ - در قرآن و حدیث۱. «قَدْ أفْلَحَ المُؤمِنُونَ»، ( مؤمنان رستگار شدند)؛ در این آیه ی شریفه "المؤمنون"، فاعل و "أفلح" عامل آن است. ۲. «یَهْلِکُ فِیّ رَجُلانِ: مُحِّبٌ مُفْرِطٌ و باهِتٌ مُفْتَرٍ»، [۳۵]
دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، موسسه انتشارات حضور، ۱۳۸۱ هـ ش، چاپ اول.
(دو کس نسبت به من هلاک می‌گردند، دوستی که زیاده‌روی کند و دروغ پردازی که به راستی سخن نگوید)؛ در این حدیث شریف "رَجُلان" فاعل و "یَهلکُ" عامل آن است.۹ - تأخّر فاعل از عامل خوداصل اول: تأخّر فاعل از عامل خود [۳۶]
الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج۱، ص۱۳۸، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول، ج۱، ص ۱۳۸.
[۳۷]
حسن، عباس، ج۲، ص۷۱، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
اصل در فاعل این است که متأخر از عامل خود باشد. مخالفت با این اصل ممکن نبوده و در صورت تقدم، اسمِ متقدمِ مرفوع، بر دو گونه است: ۱. مبتدا ؛ مانند: «زیدٌ ضَرَبَ عَمراً»؛ در این مثال "زیدٌ" مبتدا و فاعلِ "ضَرَبَ"، ضمیر مستتر (هو) است. ذکر این نکته قابل توجه است که در این مثال متکلم با مقدم کردن "زیدٌ" می‌خواهد توجه بیش‌تر به شخص ضارب را برساند. [۳۸]
الشرتونی، رشید، ج۴، ص۳۷، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
۲. فاعل برای فعل محذوف؛ [۳۹]
الصبان، محمد بن علی، ج۲، ص۵۲۴، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول.
مانند: آیه‌ی «و إنْ أحَدٌ مِّن المُشرکِینَ استَجارَکَ فَأجِرْهُ» (اگر یکی از مشرکین از تو پناهندگی بخواهد، به او پناه ده) در این آیه‌ی شریفه "أحدٌ" فاعل برای فعل محذوف "استَجارَ" است که فعل مذکورِ در جمله‌ی شرط (استَجارَ) آن را تفسیر می‌کند. تقدیر آیه "إنْ استَجارَکَ أحدٌ من المشرکین استَجارَکَ" بوده است.۱۰ - تقدم فاعل بر مفعولبهاصل در فاعل این است که در کلام، قبل از مفعول‌به واقع شود ( فعل و فاعل مثل یک کلمه‌ی واحد هستند؛ از این رو حق در این دو، متصل بودن است و حق مفعول‌به تأخر از این دو است.) [۴۱]
ابن هشام، عبدالله بن یوسف، ج۱، ص۲۴۶، شرح قطر الندی و بل الصدی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۷ هـق.
اما در مواردی به جهت وجود شرائط و قرائنی در کلام، با این اصل مخالفت می‌شود. مباحث مربوط به مخالفت یا موافقت با این اصل در سه بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد: "جواز مخالفت با اصل"، "وجوب رعایت اصل"، "وجوب مخالفت با اصل".۱۰.۱ - جواز مخالفت با اصلدر صورت وجود قرینه در کلام، مخالفت با اصل و تأخر فاعل از مفعول‌به، جایز است. این قرینه که سبب تشخیص و تمییز فاعل از مفعول‌به می‌شود بر دو گونه است: ۱. قرینه‌ی لفظی؛ مانند: "أکْرَمَتْ یَحْیی سُعْدی"؛ در این مثال وجود تاء تأنیث در فعل (اَکْرَمَتْ)، قرینه بر فاعل بودن "سعدی" است؛ از این رو تأخر آن از مفعول‌به (یحیی) جایز می‌باشد. ۲. قرینه‌ی معنوی؛ مانند: "فَهِمَ المعنی موسی"؛ با توجه به مفهوم جمله واضح است که فهمنده، موسی است، از این رو "المعنی" نمی‌تواند فاعل برای "فَهِمَ" باشد بلکه مفعول‌به آن است؛ این قرینه‌ی معنوی سبب جواز تأخر فاعل (موسی) شده است. ذکر این نکته قابل توجه است که حتی با وجود چنین قرائنی در کلام، رعایت اصل تقدم فاعل اولویت دارد. [۴۲]
الشرتونی، رشید، ج۴، ص۳۸، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
۱۰.۲ - وجوب رعایت اصلدر سه مورد تقدم فاعل بر مفعول‌به واجب است: ۱. تمییز فاعل از مفعول‌به ممکن نباشد (همچون مواردی که اعراب آن‌ها تقدیری یا محلی باشد.) [۴۳]
حسن، عباس، ج۲، ص۸۴، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
مانند: «أکْرَمَ عیسی موسی»؛ در این مثال با تقدیری بودن اعراب "عیسی" و "موسی"، تشخیص اکرام کننده و اکرام شونده در کلام ممکن نیست. بنابراین با عدم وجود قرینه در کلام، موافقت با اصل واجب می‌باشد؛ از این رو "عیسی"، فاعل (اکرام کننده) و "موسی"، مفعول‌به (اکرام شونده) است.۲. مفعول‌به، محصور‌فیه باشد؛ مانند: «ما ضَرَبَ زیدٌ الّا عمراً» و «إنما ضَرَبَ زیدٌ عمراً»؛ دراین دو مثال "عمراً" مفعول‌به و محصور‌فیه است و مقصود متکلم بیان انحصار ضاربیّت "زید" در "عمرو" است اگرچه ممکن است عمرو، مضروب شخص دیگری باشد. اما اگر مفعول‌به مقدم شود (به این صورت "ما ضَرَبَ عمراً الّا زیدٌ" و "انما ضَرَبَ عمراً زیدٌ") مفهوم کلام، انحصار مضروبیت "عمرو" در "زید" خواهد بود. این مفهوم دوم با مقصود اولیه‌ی متکلم (انحصار ضاربیّت زید در عمرو) مخالف است؛ از این رو تأخّر مفعول‌به واجب است. [۴۴]
الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، ج۱، ص۱۵۸ – ۱۵۷، الفوائد الضیائیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول.
۳. فاعل، ضمیر متصل باشد؛ مانند: «أکْرَمْتُ زیداً»؛ در این مثال "تُ" ضمیر متصل و فاعل است. (با امکان اتصال ضمیر، انفصال آن جایز نیست؛ از این رو تقدم فاعل واجب است.) [۴۵]
الشرتونی، رشید، ج۴، ص۳۸، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول.
۱۰.۳ - وجوب مخالفت با اصلدر سه مورد تأخر فاعل از مفعول‌به واجب است: ۱. فاعل مشتمل بر ضمیری باشد که به مفعول‌به رجوع می‌کند؛ مانند: «قَرَأ الکتابَ صاحبُهُ» در این مثال "الکتابَ" مفعول‌به و مقدم بر فاعل (صاحبُهُ) شده است. تقدم مفعول‌به در این مثال واجب است زیرا در صورت تأخر مفعول‌به (قَرَأ صاحبُهُ الکتابَ)، رجوع ضمیر به مرجع متأخر لفظی و رتبی لازم می‌آید؛ به این بیان که ضمیر (ـه) به مرجعی (الکتابَ) رجوع می‌کند که بعد از ضمیر ذکر شده (تأخر لفظی) و در رتبه و درجه، متأخر از ضمیر است (رتبه‌ی مفعول‌به متأخر از فاعل است.) (تأخر رتبی)؛ به جهت ممنوعیت چنین رجوعی در ضمیر و رفع آن، تقدم مفعول‌به در این مثال واجب است. [۴۶]
الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج۱، ص۱۴۶، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول، ج۱، ص ۱۳۸.
[۴۷]
حسن، عباس، ج۲، ص۸۵، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
۲. مفعول‌به ضمیر متصل به فعل و فاعل، اسم ظاهر (غیر متصل) باشد؛ [۴۸]
الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، ج۱، ص۱۵۸- ۱۵۷، الفوائد الضیائیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول.
مانند: «ضَرَبَک زیدٌ»؛ در این مثال "ک" مفعول‌به و ضمیر متصل و "زیدٌ" فاعلِ متأخر است.۳. فاعل، محصور‌فیه باشد؛ [۴۹]
حسن، عباس، ج۲، ص۸۶، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
مانند: «لاینفع المرءَ الّا العملُ الصالحُ» و «إنما ینفع المرءَ العملُ الصالحُ»؛ در این دو مثال "العملُ" فاعل و محصور‌فیه واقع شده که به جهت رساندن معنای حصر (انحصار نفع بردن انسان در عمل صالح ) متأخر از مفعول‌به (المرءَ) آمده است.۱۱ - ذکر عامل فاعل در کلاماصل در فاعل این است که عامل آن در کلام ذکر شود. اما در مواردی با این اصل مخالفت شده و عامل حذف می‌شود. حذف عامل بر دو گونه است: [۵۰]
حسن، عباس، ج۲، ص۸۶، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
۱۱.۱ - جواز حذفدر صورتی که در کلام قرینه‌ای باشد که بر عامل محذوف دلالت کند، حذف عامل جایز است؛ مانند: «زیدٌ» در جواب سؤال «مَنْ قامَ»؛ در این مثال "زیدٌ" فاعل و عامل آن به قرینه‌ی وقوع در جواب سؤال حذف شده است؛ تقدیر عبارت "قام زیدٌ" بوده است. (در اینجا تقدیر فعل (قام زیدٌ) نسبت به تقدیر خبر (زیدٌ قام) اولویت دارد؛ زیرا در تقدیر فعل یک جزء از جمله حذف می‌شود اما در تقدیر خبر، دو جزء ( فعل ، فاعل) از جمله حذف می‌شود.) [۵۱]
الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، ج۱، ص۱۵۹، الفوائد الضیائیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول.
۱۱.۲ - وجوب حذفوجوب حذف عامل در صورتی است که آنچه بعد از فاعل است، دلالت بر عامل محذوف کرده و آن را تفسیر کند. (مفسِّر (عامل مذکور بعد از فاعل) همچون عوض برای مفسَّر (عامل محذوف) است و از آن‌جا که جمع بین عوض (مفسِّر) و معوض‌عنه (مفسَّر) جایز نیست، حذف عامل واجب است.) [۵۲]
حسن، عباس، ج۲، ص۷۴، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
مانند: «إنْ ضَعیفٌ استَنْصَرَک فانْصُرْهُ؛ در این مثال "ضَعیفٌ" فاعل برای فعل محذوف "استنصر" است که فعل مذکورِ در جمله‌ی شرط (استَنصر) آن را تفسیر می‌کند. تقدیر عبارت "إن استَنْصَرَک ضعیفٌ استَنْصَرَک" بوده است. [۵۳]
حسن، عباس، ج۲، ص۷۴، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
۱۲ - ذکر فاعل در کلامفاعل، جزء اساسی (اصیل) در جمله است که جمله در رساندن معنای اصلی خود بی‌نیاز از آن نیست؛ از این رو حذف فاعل جایز نیست. [۵۴]
حسن، عباس، ج۱، ص۶۷، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
اما در مواردی به جهت وجود مقتضی حذف، با این اصل مخالفت شده و فاعل حذف می‌شود.حذف فاعل بر دو گونه‌است: ۱. جواز حذف فاعل؛ مانند: «زیداً» در جواب سؤال «مَنْ ضَرَبْتَ»؛ در این مثال فعل و فاعل (ضَرَبْتُ) به قرینه‌ی وقوع در جواب سؤال حذف شده‌اند و "زیداً" مفعول‌به برای آن عامل محذوف است. تقدیر عبارت "ضَرَبْتُ زیداً" بوده است. ۲. وجوب حذف فاعل؛ [۵۵]
حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳.
مانند: آیه‌ی «کُتِبَ عَلَیکُم الصیامُ» (روزه بر شما نوشته شده) این آیه‌ی شریفه در اصل "کَتَبَ اللهُ علیکم الصیامَ" بوده که با مجهول شدن فعلِ جمله (کَتَبَ)، فاعل آن ( اللّه ) حذف شده و مفعول‌به (الصیامَ) نائب آن شده است.۱۳ - فهرست منابع(۱) قرآن کریم. (۲) ابن منظور،جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر أدب الحوزة، ۱۴۰۵ هـ ق. (۳) ابن هشام، عبدالله بن یوسف، شرح قطر الندی و بل الصدی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۷ هـق. (۴) صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول. (۵) الخضری، محمد، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ ق. (۶) حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، ج ۲، ص ۶۳. (۷) الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول. (۸) الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول. (۹) الشرتونی، رشید، مبادئ العربیة قسم النحو، قم، مؤسسة دار الذکر، ۱۴۱۷ هـ ق، چاپ اول. (۱۰) السیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، النهجة المرضیة فی شرح الألفیة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۷ هـق، چاپ اول. (۱۱) ابن هشام، عبدالله بن یوسف، أوضح المسالک إلی الفیة ابن مالک، مصر، شرکة القدس للتصدیر، ۱۴۲۸ هـ ق، چاپ اول. (۱۲) دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، موسسه انتشارات حضور، ۱۳۸۱ هـ ش، چاپ اول. (۱۲) الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول، ج۱، ص ۱۳۸. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت پژوهشکده باقرالعلوم سایت پژوهشکده باقرالعلوم |