شناخت خدا

---

شناخت خدا از خواسته‏ های فطری انسان است.

۱ - جایگاه شناخت خدا

---

شناخت ذات، صفات و افعال الهی و پرستش‌ خداوند در نهاد انسان ریشه دارد که خداوند در او برنهاده است.

۲ - انگیزه‌های شناخت خدا

---

شناخت خدا برخاسته از انگیزه‏هایی است که عبارت‏اند:

۲.۱ - حقیقت‏طلبی

خداوند انسان را چنان آفریده است که او همواره در پی راه یافتن به حقیقت است و جز از این گذر ارضاء نمی‏شود و بخشی از پیشرفت دانش انسانی وامدار این انگیزه است.
حقیقت‏طلبی را «غریزه کنجکاوی» نیز می‏گویند که انسان را به شناخت آفریدگار جهان وامی‏دارد. قرآن نیز بر وجود این انگیزه در انسان اشارت برده و از آن برای هدایت او بهره می‏برد.

۲.۲ - حبّ ذات

انسان در نیل به کمال و فضیلت، از حبّ ذات نیرو می‏گیرد.
در دیدگاه فلسفه و علم النفس، یکی از آثار حبّ ذات این است انسان در پی حفظ انسانیّت خویش است و می‏خواهد با حیوانات تفاوت یابد و این را «کرامت‏خواهی» نامیده‏اند. کرامت و منزلت انسانی آن‏گاه محفوظ می‏ماند که انسان بر پایه خردمندی و رفتار عقلانی زیست کند. این گرایش، انسان را وامی‏دارد تا از خدا و هستی درکی درست به دست آورد و در پی آن رفتاری شایسته از خویش نشان دهد. قرآن کریم از همین رو است که برخی انسان‏ها را از حیوان پست‏تر می‏شمارد. این گروه، آنان‏اند که از قوای ادراکی خویش بهره نمی‏گیرند. قرآن از این گذر می‏خواهد انسان را وادارد تا اندیشه خویش را به کار بَرَد و به شناخت خدا و ایمان دست یابد.

۲.۳ - شکر مُنعم

انسان ذاتاً مایل است هر کس را که بدو احسان می‏کند، سپاس بگزارد و نعمت را شکر کند. این انگیزه از انگیزه‏های توانمندی است که انسان را مجبور می‏سازد تا ولی ‌نعمت خویش را بازشناسد. متکلمان مسلمان نیز از دیرباز «شکر منعم» را از انگیزه‏های اصلی شناخت خدا دانسته‏اند. آیاتی از قرآن که نعمت‏های الهی را برمی‏شمارند، در حقیقت می‏خواهند این خواسته درونی انسان را بیدار سازند. از امام صادق (ع) نقل کرده‏اند: «چه زشت است که از عمر انسان هفتاد یا هشتاد سال بگذرد و در ملک‌ الهی زندگی کند و از نعمت‏هایش بهره بَرَد؛ ولی خدا را، آن‌سان که می‏شاید، نشناسد. برترین فریضه انسان این است که خدا را بشناسد و به بندگی‏اش اقرار کند.»

۲.۴ - کمال‏طلبی

میلی در انسان نهفته است که همواره او را به سوی تعالی و کمال می‏کشاند و این موجب شده است که او پیوسته بکوشد تا خویش را به خدا نزدیک کند؛ زیرا خداوند، کمال و متعال مطلق است.

۲.۵ - جلب منفعت و دفع ضرر

از طبیعی‏ترین نیروهای درونی انسان این است که او همواره در پی جلب منفعت و دفع ضرر است. بیش‏تر مردم در رفتار و کردار خویش تحت تأثیر این نیرویند و همین‌که در نشناختن خداوند برای آنان احتمال زیان به میان آید، کافی است تا آنان را به سوی شناخت خدا سوق دهد.
انسان از این گذر می‏خواهد پروردگار و صاحب اختیار جهان را بازشناسد و از او فرمان برد و زیان را از خود برهاند و به منفعت دست یابد. قرآن کریم نیز -چون انگیزه جلب منفعت و دفع ضرر در بیش‏تر انسان‏ها توانمند است- از آن در مسیر تربیت آنان سود برده است و به ویژه در عرصه تربیت اجتماعی از انگیزه دفع ضرر بهره گرفته است.

۲.۶ - آرامش‏طلبی

انسان برای آرام یافتن و رسیدن به احساس امنیت در برابر خطرهای زندگی دنیایی، به سختی خویش را محتاج آن می‏بیند که تکیه‏گاهی استوار بیابد و به او پناه برد.
==!==

۱ - جایگاه شناخت خدا

---

از آن رو که خداوند مبدأ هستی و کمالات است، شناخت او ارزشمندترین گونه شناخت است. شناخت خدا، بستر استواری برای دیگر شناخت‏ها نیز فراهم می‏کند و درکی درست از هستی و روابط میان پدیده‏های جهان به انسان می‏بخشد. از روایات نیز برمی‏آید که گران‏بهاترین شناخت آن است که آدمی خدا را بشناسد. شناخت خداوند، کامل‏ترین و روشن‏ترین مصداق دانش است و آیات و روایات فراوانی از فضیلت آن یاد کرده‏اند.
نخستین گام در دین، شناخت خداوند است. شناخت خداوند، هدف آفرینش هستی است. پیش رفتن در مراتب و منازل قرب الهی، در گرو شناخت خداوند است و هر قدر این شناخت افزون شود، تقرّبی بیش‏تر حاصل می‏آید.
شناخت خداوند، مایه ایمان و فضیلت‏های انسانی است. ایمان جز از رهگذر شناخت حاصل نمی‏آید.
شناخت خدا، لذّت معنوی می‏آفریند؛ چنان که در روایت است که امام صادق (ع) فرمود: «اگر مردم می‏دانستند که در شناخت خدای عزّوجل چه لذّتی نهفته است، هرگز به متاع دنیوی و آن نعمت‏ها چشم نمی‏دوختند که خداوند دشمنان خویش را از آنها نصیب داده است و قدر دنیا در پیش چشمشان، از آن‌چه پا بر آن می‏نهند، کم‏تر می‏نمود و از شناخت خدا لذّت می‏بردند؛ همانند لذّت کسی که در باغ‏های بهشتی همراه اولیای الهی است.»

۴ - امکان و حدود شناخت خدا

---

انسان از نیروهای عقلی و فطری و ابزارهای درونی شناخت خداوند بهره‏مند است و از آن سو نیز پیامبران الهی او را در این راه مدد می‏رسانند و بدین کار وامی‏دارند.
این بهترین دلیل برای امکان شناخت خدا است. با این همه، وجود خدای متعال را حدّ و مرزی نیست و بدین روی، دست ادراکات بشری از احاطه به او کوتاه است.
انسان را توان آن نیست که به کنه ذات و صفات خداوند راه یابد و برخی روایات بزرگان معصوم (ع) نیز بدین حقیقت اشارت برده‏اند؛ همانند روایتی که پیامبر اسلام (ص) می‏فرماید: «خداوندا! آن‌سان‌که می‏شاید، تو را نشناختم و به عبادت تو نپرداختم.»نیز از امام سجاد (ع) نقل است: «خِرَدهای آدمیان از راه یافتن به کنه جمال تو ناتوان‏اند.»امّا چنین هم نیست که خداوند راه شناخت خویش را بر انسان بسته باشد؛ چنان که در روایتی از امام علی (ع) آمده است که خداوند متعال، عقل آدمی را بر نهایت اوصاف خویش آگاه نساخته است؛ امّا او را چنان نیز از آن محروم نساخته است‏ که راه به خوشبختی نبرد.

۵ - تشبیه و تعطیل

---

برخی فرقه‏های مسلمانان برای شناخت خدا، ظواهر آیات قرآن کریم را برگرفته و او را به موجودات مادّی شبیه کرده‏اند و برای خداوند متعال، صفات جسمانی پنداشته‏اند. اینان را «مشبهه» یا «مجسمه» نام نهاده‏اند. در برابر این گروه، برخی دیگر برای اینکه به وادی تشبیه و تجسیم نغلطند، به کلّی امکان شناخت خداوند را رد کرده‏اند و بر آن رفته‏اند که عقل آدمی را توان دست‏یابی به هیچ گونه شناختی از ذات و صفات خداوند نیست و بدین سان عقل را در شناخت خدا تعطیل کرده‏اند. بنابراین دیدگاه، درباره خداوند، تنها باید سر تسلیم و تعبد فرود آورد و به تحقیق و تفکر پشت کرد و حتی پرسیدن در این عرصه، گناه و بدعت و حرام است. اشاعره و حنابله -که خود را «اهل حدیث» می‏خوانند- هواخواه این نظریّه‏اند.
نظریّه شیعه، هیچ یک از این دو نظریّه را برنمی‏تابد؛ نه از گذر تشبیه به شناخت خداوند رو می‏کند و نه دست عقل آدمی را به کلّی از آن کوتاه می‏داند. عقل انسان می‏تواند به مسائل کلّی شناخت خداوند راه یابد و به ویژه در اثبات وجود خداوند، تنها راه را عقل و روش عقلانی می‏شمارد. در نظر عارفان، هر چند شناخت خدا دست‏یافتنی است، تنها راه مطمئن، راه تصفیه باطن و سیر و سلوک قلبی است. عارفان، عقل و برهان عقلی را ناکارآمد نمی‏دانند؛ بلکه راه دل را از آن کارآمدتر می‏دانند و بر آن ترجیح می‏دهند.
بنابر این نظریّه، دستاورد کوشش‏های عقلانی، از حدّ مفاهیم پا فراتر نمی‏نهد؛ امّا معرفت افاضی -که عرفان با خود می‏آورد- بسی پیش‏تر می‏رود و به «وصول» می‏انجامد. معرفت استدلالی عقل را ارضاء می‏کند؛ امّا معرفت افاضی، همه وجود آدمی را برمی‏انگیزد و شور می‏آفریند و تقرب می‏آورد. البته ترجیح راه دل بر راه عقل و برهان بیهوده است؛ زیرا هر یک از این دو مکمل دیگری است.

۶ - تنزیه ذات و صفات خداوند

---

ذات و صفات خداوند از هر گونه نقص و عیبی‏ مبرا است. مفاهیمی که ما برای شناخت خدا به کار می‏بریم محدودند و با نقص و حاجت همراه‏اند. از این گذر باید در به کار بردن این مفاهیم، ذات و صفات خدا را از آن‌چه شایسته او نیست پاک دانست. در بین صفات خدا «صفات سلبیه» و در بین اذکار نیز ذکر «تسبیح» نمایانگر تنزیه خدا از نقائص‏اند.

۷ - مراتب شناخت خدا

---

شناخت خدا مراتب متعدّدی دارد از پایین‏ترین مراتب که شناختی سطحی است تا والاترین مراتب که خداوند به چشم دل دیده می‏شود؛ چنان که امام علی (ع) فرموده است: «خدایی را که به چشم دل نبینم، نمی‏پرستم.»
شناخت خدا در یک تقسیم کلی دارای دو مرتبه است:

۸ - عقلی و استدلالی

---

شناخت عقلی، به گونه کلّی است و از گذر مفاهیم ذهنی فراچنگ می‏آید و از استدلال‏های ابتدایی تا براهین سنگین فلسفی را می‏پوشاند.

۹ - قلبی و شهودی

---

شناخت قلبی، حضوری و بی‏وساطت مفاهیم است. این گونه شناخت در عرصه تعلیم و تعلم نمی‏گنجد؛ زیرا تعلیم و تعلّم تنها از رهگذر الفاظ و مفاهیم تحقّق می‏پذیرد.
با این حال، هر دو گونه شناخت، در نهاد بشر ریشه دارند و با مجاهدات علمی و عملی می‏بالند و تعالی می‏یابند. در خداشناسی عقلیِ فطری، انسان با عقل فطری بی‏آن‌که به تلاش و اکتساب نیازمند شود، به وجود خدا پی می‏برد؛ امّا در خداشناسی قلبیِ فطری، انسان، توجّه خویش را از دنیا می‏بُرد و دلبستگی‏اش را می‏گسلد و گاه در حال اضطرار چنین می‏شود و تعلّقات خویش را رها می‏کند و در جان خود، خدا را می‏یابد. بدین سان، توجّه به غیر خدا و دل بستن به زینت‏های دنیوی، مایه غفلت و قطع رابطه با خدا است. این گونه شناخت کما بیش در همه انسان‏ها نهفته است و از گذر ذکر و فرمانبرداری خدا یا پیشامدهایی ویژه، ژرفا می‏گیرد و گسترش پیدا می‏کند. مراد از «رویت قلبی» که برخی روایات بر آن اشارت برده‏اند، همین معرفت شهودی است. در برخی روایات نیز از شناخت خدا به وساطت خود او -نه آفریدگان- سخن رفته است که مراد همین معرفت است و هم‌چنین، «معرفت نفس»، که در روایات‏ بزرگان معصوم (ع) نزدیک‏ترین راه به شناخت خدا شمرده شده است، بر این پایه استوار است.
پای‏فشاری قرآن کریم بر ضرورت شناخت خدای متعال، تنها برای نیل انسان به معرفت مفهومی و کلّی از اسماء و صفات خداوند نیست. هدف قرآن این است که انسان از درون با خدا آشنا گردد و به معرفت حضوری و شهودی راه یابد.
برخی دانشمندان شیعه، مراتب شناخت خدا را به مراتب شناخت آتش تشبیه کرده‏اند. پایین‏ترین مرتبه شناخت آتش آن است که آدمی از وجود و اوصاف آتش آگاه شود و این همانند شناخت کسی است که بی دلیل و از روی تقلید، وجود خدا را تصدیق می‏کند. مرتبه بالاتر این است که آدمی دود آتش را ببیند و از این طریق بر وجود آتش دلیل آورد. این همانند شناخت کسی است که از گذر براهین و استدلال‏های عقلی به وجود خداوند پی می‏برد. مرتبه والاتر آن است که کسی کنار آتش رود و گرمایش را حس کند و با نور آن، دیگر موجودات را بیند و این همانند مرتبه کسی است که به خدا ایمان دارد و قلب او به وجود خدا اطمینان یافته و یقین کرده است که خدا، نور آسمان‌ها و زمین است. برتر از این، مرتبه کسی است که در آتش می‏سوزد و با همه هستی خویش، وجود آن را لمس می‏کند و این همانند مرتبه اهل شهود است که در خدای متعال فانی گشته‏اند و از خود -جدا از خدا- هیچ ندارند.
شناخت خدا -به ویژه در مراتب بالا- تأثیر چشمگیری در خلق و خوی و رفتار انسان دارد و حالاتی همانند خوف، خشیت، محبت و شوق می‏آفریند

۱۰ - پانویس

---