سیداسماعیل بلخیبلخی، سیّداسماعیل، مبارز مذهبی و شاعر انقلابی افغانستان. فهرست مندرجات۱.۱ - سفر بلخی به افغانستان ۱.۲ - تشکیل کمیته ایالتی سازمان ۱.۳ - تشکبل کمیته ایالتی سازمان ۱.۴ - انتقاد به دولت افغانستان ۱.۵ - پی ریزی قیام ۱.۶ - انگیزه بلخی برای قیام ۱.۷ - خیانت گُل جان وردکی ۱.۸ - سفر بلخی به قندهار سوریه و عراق ۱.۹ - وفات بلخی ۱.۱۰ - مهمترین اثر بلخی ۱.۱۱ - آزادیخواهی در شعر بلخی ۱.۱۲ - اعتقاد بلخی به نظامی جمهوری ۱.۱۳ - شعر بلخی ۱.۱۴ - آثار بلخیی ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی سیداسماعیل بلخیبلخی، سیّداسماعیل، مبارز مذهبی و شاعر انقلابی افغانستان. به قولی در ۱۲۹۸ ش [۱]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۱۲۳، تهران ۱۳۷۰ ش.
و به قولی دیگر در ۱۲۹۹ ش [۲]
میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۵.
[۳]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۵، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
در روستای سرپل درّه بلخاب، در ولایت جوزجان افغانستان، به دنیا آمد [۴]
محمود حسینی، «شهید بلخی (ره)، ج۱، ص۷، رهبر کم نظیر و نابغه قرن در افغانستان»، نجات، ش ۲۵ (تیر ۱۳۷۷).
[۵]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ، ج ۱، تهران ۱۳۶۸ ش .
در ۱۳۰۰ ش، مادرش را از دست داد و در ۱۳۰۴ ش همراه پدرش، سیدمحمد که از عالمان دینی منطقه بود، برای تحصیل در حوزه علمیه مشهد به ایران آمد و در مدرسه عباسقلی خان مشغول تحصیل شد و ادبیات، منطق و حکمت را نزد ادیب نیشابوری و دیگر استادان فراگرفت و دوره سطح فقه و اصول را نزد اساتید حوزه مشهد آموخت [۶]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۵، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۷]
احمدی نژاد، ص ۳.
[۸]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۷.
در ۱۳۱۴ ش، در قیام مسجد گوهرشاد در اعتراض به کشف حجاب، شرکت کرد. ازینرو در اواخر ۱۳۱۴ ش یا ۱۳۱۵ ش، مخفیانه از مشهد راهی هرات شد. [۹]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۶، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۱۰]
میرمحمد حسن میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۵.
او در ۱۳۱۶ ش با پدرش جهت زیارت عتبات از راه بندر کراچی و بوشهر به عراق، و سپس به منظور عمره به عربستان و از آن‌جا به اردن و مصر مسافرت کرد [۱۱]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۶، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
و در بازگشت مدتی در مشهد اقامت نمود [۱۲]
میرمحمد حسن میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۶.
و در ۱۳۱۷ ش به هرات بازگشت [۱۳]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۶، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۱۴]
میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۵.
[۱۵]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۱۲۳، تهران ۱۳۷۰ ش.
در آن‌جا مدتی تحت نظر بود. عده‌ای این امر را (روندی) عادی می‌دانند که دولت افغانستان با هر عالم شیعه در آن ایام اعمال می‌کرده ولی عده‌ای دیگر تحت نظر بودن بلخی را ناشی از نگرانی دولت از مداخله او در امور سیاسی می‌دانند [۱۶]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۷.
در همان سال، در هرات ازدواج کرد و همان‌جا اقامت گزید [۱۷]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۶، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۱۸]
بلخی، ج ۱، مقدمه، ص ض.
۱.۱ - سفر بلخی به افغانستاندر ۱۳۱۹ ش، با پدرش از راه میمنه به شمال افغانستان، و از آن‌جا به کابل و قندهار رفت و دوباره به هرات بازگشت. [۱۹]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۷، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
این سفر گفته بعضی را که معتقدند بلخی تا ۱۳۲۴ـ ۱۳۲۵ ش از سوی دولت اجازه خروج از هرات را نداشته [۲۰]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۱۲۴، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۲۱]
بلخی، ج ۱، مقدمه، ص ط.
[۲۲]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۷.
رد می‌کند.
بلخی در ۱۳۲۲ـ ۱۳۲۳ ش، در هرات سازمان «مجتمع اسلامی» را پایه نهاد [۲۳]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۸۶، تهران ۱۳۷۰ ش.
که در آغاز بیشتر فعالیتهای ادبی و مذهبی داشت.
۱.۲ - تشکیل کمیته ایالتی سازماناو در ۱۳۲۴ ش، از راه میمنه و اندخوی به مزار شریف رفت و کمیته ایالتی سازمان را در میمنه، مزار شریف و چند شهر دیگر تشکیل داد. [۲۴]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۹ـ۱۰، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۲۵]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۸۶، تهران ۱۳۷۰ ش.
در مهر ۱۳۲۷، بر اثر فشار دولت، بناچار از مزار شریف راهی کابل شد. [۲۶]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۰، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۲۷]
محمود حسینی، «شهید بلخی (ره)، ج۱، ص۷، رهبر کم نظیر و نابغه قرن در افغانستان»، نجات، ش ۲۵ (تیر ۱۳۷۷).
نیروهای دولتی او را در کابل به جرم فعالیت سیاسی، سه شبانه روز بازداشت و بازجویی کردند. [۲۸]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۱، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
در دوره نخست وزیری شاه محمود، به سبب آزادیهای نسبی، احزاب گوناگونی تشکیل شد. ۱.۳ - تشکبل کمیته ایالتی سازمانبلخی نیز فعالیتهای سیاسی خود را بیشتر کرد [۲۹]
میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۷.
و در کابل کمیته مرکزی مجتمع اسلامی را مخفیانه تشکیل داد و آن را «حزب ارشاد» نامید.
او و افرادی چون خواجه محمد نعیم، محمد اسلم غزنوی، و محمد ابراهیم گاوسوار از اعضای کمیته مرکزی این حزب بودند. مقرّ حزب در چنداول کابل بود و تا زمان افشا و زندانی شدن اعضای آن بیشتر مردم از وجود آن خبر نداشتند [۳۰]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۸۶ ـ ۸۷، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۳۱]
حسن احمدی نژاد، «قیام علامه شهید سیداسماعیل بلخی»، ج۱، ص۲، نجات، ش ۱۰ (فروردین ۱۳۷۷).
[۳۲]
میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۷.
[۳۳]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۸ ـ۱۲، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
بلخی در آن دوران از اوضاع دیگر کشورهای اسلامی غافل نبود و پس از اشغال فلسطین توسط صهیونیستها در ۱۳۲۷ ش، در مسجد پل خشتی کابل، بر ضد اسرائیل سخنرانیهایی کرد و به گردآوری کمکهای مالی برای فلسطینیان پرداخت [۳۴]
فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۲۲۶.
[۳۵]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی»، ص ۲۱.
۱.۴ - انتقاد به دولت افغانستاناو همچنین از ادعاهای مرزی دولت افغانستان نسبت به مناطق پشتو نشین کشور تازه استقلال یافته پاکستان انتقاد کرد [۳۶]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۱۹.
۱.۵ - پی ریزی قیامدر این دوره، در داخل خاندان سلطنت، برای احراز مقام صدارت و بازستاندن آزادی نسبی، کشمکشهایی به وجود آمده بود. بلخی از ترس پیروزی جناح طرفدار استبداد به رهبری داوودخان، برای جذب افراد بانفوذ، دست به فعالیتهای فرهنگی ـ سیاسی زد و در اواخر زمستان ۱۳۲۸ ش، با عجله طرح قیام زودرس مسلحانه را در برانداختن صدارت، جدایی نظام سلطنت از حکومت و برقراری مشروطه پی ریزی کرد. [۳۷]
میرمحمد حسن ریاضی هدی، ج ۱، ص ۲۸.
[۳۸]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۴.
۱.۶ - انگیزه بلخی برای قیاماز دیگر انگیزه‌های قیام بلخی، محرومیت جامعه شیعه، دفاع از حقوق ضعفا و ایجاد وحدت ملی بود. [۳۹]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
[۴۰]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۶ـ۴۷.
۱.۷ - خیانت گُل جان وردکیاین قیام که بنا بود در اول فروردین ۱۳۲۹ عملی شود، بر اثر خیانت گُل جان وردکی از اعضای حزب ارشاد، افشا گردید و بلخی و تعدادی از پیروانش دستگیر شدند [۴۱]
میرمحمد صدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ج۲، ص۶۷۳، قم ۱۳۷۴ ش.
[۴۲]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۲، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۴۳]
حسن احمدی نژاد، «قیام علامه شهید سیداسماعیل بلخی»، ج۱، ص۲، نجات، ش ۱۰ (فروردین ۱۳۷۷).
که این امر راهپیمایی جمع کثیری از مردم را به دنبال داشت. [۴۴]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۲، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
در اعلامیه‌ای که حکومت به این مناسبت انتشار داد، بلخی و یارانش به سرنگون ساختن حکومت به سود و همدستی خارجی متهم شدند. [۴۵]
میرمحمد صدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ج۲، ص۶۷۳، قم ۱۳۷۴ ش.
در ۱۳۴۲ش، با عزل داوودخان از سوی ظاهرشاه [۴۶]
مرتضی اسعدی، جهان اسلام، ج۱، ص۱۱۹، تهران ۱۳۶۶ـ ۱۳۶۹ ش.
و نخست وزیر شدن دکتر محمد یوسف و با موافقت ظاهرشاه، بلخی در ۱۱ مهر ۱۳۴۳ به درخواست وی آزاد گردید.
بلافاصله تعدادی از نمایندگان مجلس سنا و شورای ملی و عده‌ای از مردم به ملاقات وی رفتند. سه روز بعد بلخی بنا به تقاضای ظاهرشاه برای تبادل نظر در امور فرهنگی به ملاقات او رفت. [۴۷]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۵ـ۱۷، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
۱.۸ - سفر بلخی به قندهار سوریه و عراقبلخی در ۱۳۴۵ ش، با سفر به قندهار برای رفع اختلاف شیعیان و اهل سنّت کوشید. در اواخر ۱۳۴۶ ش در دوره نخست وزیری نوراحمد اعتمادی، به سوریه و عراق سفر کرد و در نجف با پسران آیت الله حکیم و همچنین با آیت الله خویی و امام خمینی (ره) و علمایی دیگر ملاقات کرد [۴۸]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۶.
[۴۹]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
[۵۰]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۱۳.
سپس به قم و مشهد سفر کرد و ضمن دیدار با علما در جمع طلاّب حوزه به سخنرانی در مورد مبارزات خود پرداخت.
پس از بازگشت به کابل برای ایجاد تفاهم بین شیعه و سنی تلاش کرد. [۵۱]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۸، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
۱.۹ - وفات بلخیدر ۱۳۴۷ ش، به دعوت مردم هزاره جات، برای افتتاح مسجد راهی آن‌جا شد، اما پس از دو روز به علت کسالت به کابل بازگشت و بر اثر سکته قلبی بستری گردید. بلخی پیشنهاد ظاهرشاه دایر بر اعزام او به خارج را نپذیرفت، و سرانجام در ۲۳ تیر ۱۳۴۷ درگذشت. به عقیده برخی، عوامل شاه او را مسموم کردند. جنازه بلخی را در روز بعد هزاران تن از مردم اعم از شیعه، سنّی و حتی هندو تشییع کردند و در دامنه کوه افشار، به خاک سپردند. [۵۲]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
۱.۱۰ - مهمترین اثر بلخیمهمترین اثر بلخی مجموعه‌ای از اشعار اوست که بعد از وفاتش گردآوری شد. او سرودن شعر را از حدود شانزده سالگی آغاز کرد [۵۳]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ، تهران ۱۳۶۸ ش،ج ۱، ص ۸۱
و اغلب اشعار خود را در زندان سرود.
در این دوران، اشعار خود را به یاری نگهبانان یا هنگام ملاقات با خانواده‌اش مخفیانه به بیرون زندان می‌فرستاد. در زندان تنها قرآن در اختیار او بود که به گفته خودش حدود ۷۰۰، ۱ بار آن را با دقت مطالعه کرده بود. ازینرو تأثیر قرآن را می‌توان در اشعارش مشاهده کرد [۵۴]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۳۷.
[۵۵]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۶۸ به نقل خدیجه بلخی.
[۵۶]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ، تهران ۱۳۶۸ ش.
از مجموع ۰۰۰، ۷۵ و به قولی بیست هزار بیت شعری که سروده، تنها حدود چهار هزار بیت آن در دیوانش گردآوری شده است [۵۷]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ،ج ۱، مقدمه، ص م، تهران ۱۳۶۸ ش
[۵۸]
هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، ج۱، ص۱۲۷، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۵۹]
افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ج۱، ص۹، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷).
۱.۱۱ - آزادیخواهی در شعر بلخیبلخی از حیث آزادیخواهی، سرآمد شاعران معاصر خویش است و کمتر شعری از او از توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه خود و حتی جهان اسلام خالی است، [۶۰]
محمد حسین جعفریان، «از فراز هندوکش»، ج۱، ص۳۸، کیهان فرهنگی، سال ۸، ش ۸ (بهمن ۱۳۷۰).
ازینرو او را از بنیانگذاران ادبیات انقلابی افغانستان در دوره معاصر می‌دانند. [۶۱]
مرتضی اسعدی، جهان اسلام، ج۱، ص۸۹، تهران ۱۳۶۶ـ ۱۳۶۹ ش.
برای نمونه، او در اشعار خود به حزب «ویش زِلْمیان» (به معنای جوانان بیدار)، نهضت نسوان، کشف حجاب و طرح پشتونستان در دوره نخست وزیری داوودخان تاخته است [۶۲]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ، ج ۱، مقدمه، ص ف، تهران ۱۳۶۸ ش .
در ضمن اشعار او، می‌توان توجهش را به وحدت اسلامی، خرافه ستیزی، مبارزه با روحانیان درباری، چاپلوسان، جهل و استبداد و ردّ نژادگرایی مشاهده کرد [۶۳]
«جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۳۵ـ ۳۸.
[۶۴]
فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۴۱.
[۶۵]
فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۴۸.
[۶۶]
فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۷۰.
[۶۷]
فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۱۰۸.
[۶۸]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۵ـ ۴۶.
[۶۹]
سیداسماعیل بلخی، دیوان، ج ۱، ص ۴۱، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۷۰]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۵ـ ۴۶.
[۷۱]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ،ج ۱، ص ۲۲۳، تهران ۱۳۶۸ ش .
۱.۱۲ - اعتقاد بلخی به نظامی جمهوریوی همچنین نظام سیاسی مطلوب را نظامی براساس جمهوری می‌داند که آن را به نظام جمهوری شرقی و جمهوری خودی تعبیر می‌کند و نظام شاهی، جمهوری به سبک دیگران و دموکراسی غربی را نفی می‌نماید. [۷۲]
سیداسماعیل بلخی ، دیوان ، ج ۱، مقدمه، ص ک، ل، تهران ۱۳۶۸ ش
۱.۱۳ - شعر بلخیدر پاره‌ای از اشعار وی ضعف تخیل، ضعف نسبی زبان شعر و برخی نقایص در وزن و قافیه مشاهده می‌شود. [۷۳]
محمد کاظم کاظمی، «بی همگان با همگان»، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۴، سراج، سال ۲، ش ۸ (تابستان ۱۳۷۵).
بیشتر اشعار بلخی در قالب قصیده و غزل [۷۴]
سروده شده «جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی» ص ۸۷.
و از حیث شیوه سرودن و حال و هوای اشعار، کارهای وی به سروده‌های فرخی یزدی، عارف قزوینی، علی اکبر دهخدا و محمدتقی بهار بسیار نزدیک است. [۷۵]
محمد حسین جعفریان، «از فراز هندوکش»، ج۱، ص۳۸، کیهان فرهنگی، سال ۸، ش ۸ (بهمن ۱۳۷۰).
۱.۱۴ - آثار بلخییبلخی در ۱۳۱۴ ش دو کتاب تقریباً ناتمام زنبیل یا طب از نگاه قرآن و التّفسیر فی الکلام الاسلامیه را در هرات تألیف کرد که هنوز چاپ نشده است. [۷۶]
یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۲۶۹ـ۲۷۰ به نقل خدیجه بلخی.
۲ - فهرست منابع(۱) علاوه بر مصاحبه‌های نویسنده با میرمحمد حسن میرمحمد حسن ریاضی هدی و صدیقه بلخی. (۲) حسن احمدی نژاد، «خطابه‌های علامه بلخی (ره)»، نجات، ش ۲۵ (تیر ۱۳۷۷). (۳) حسن احمدی نژاد، «قیام علامه شهید سیداسماعیل بلخی»، نجات، ش ۱۰ (فروردین ۱۳۷۷). (۴) مرتضی اسعدی، جهان اسلام، تهران ۱۳۶۶ـ ۱۳۶۹ ش. (۵) افسانه اکبرزاده بلخی، «زین صبح سوگوار»، ارشاد النسوان، ش ۱۱ (تیر ۱۳۷۷). (۶) سیداسماعیل بلخی، دیوان، تهران ۱۳۶۸ ش. (۷) «جایگاه شهید علامه بلخی در معماری بنای تفکر اصیل اسلامی»، پیام مستضعفین، ش ۵۷ ـ ۵۸ (مرداد ۱۳۶۵). (۸) محمد حسین جعفریان، «از فراز هندوکش»، کیهان فرهنگی، سال ۸، ش ۸ (بهمن ۱۳۷۰). (۹) محمود حسینی، «شهید بلخی (ره)، رهبر کم نظیر و نابغه قرن در افغانستان»، نجات، ش ۲۵ (تیر ۱۳۷۷). (۱۰) هادی خسروشاهی، نهضتهای اسلامی در افغانستان، تهران ۱۳۷۰ ش. (۱۱) میرمحمد حسن میرمحمد حسن ریاضی هدی، گنجینه، تهران. (۱۲) میرمحمد صدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم ۱۳۷۴ ش. (۱۳) فریادهای جاویدان، تهران ۱۳۶۱ ش. (۱۴) محمد کاظم کاظمی، «بی همگان با همگان»، سراج، سال ۲، ش ۸ (تابستان ۱۳۷۵). (۱۵) یادواره علامه شهید سیداسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلخی، سیّداسماعیل»، شماره۱۶۸۷. |