سوره اخلاصاخلاص نام یک‌صد و دوازدهمین سوره قرآن کریم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - شأن نزول ۳ - نام‌های دیگر ۴ - پیوند با سوره کافرون ۵ - محتوا ۶ - احکام فقهی ۷ - فضائل و آثار ۸ - کاربرد فقهی ۸.۱ - سوره توحید در نمازهای روزانه ۸.۲ - عدول از سوره توحید در نماز ۸.۳ - ذکر پس از قرائت سوره توحید ۸.۴ - موارد استحباب قرائت سوره توحید ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - شناخت اجمالیاخلاص از سور مکی است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یکم نزول قرار گرفته است. [۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۰.
[۲]
الاتقان، ج۱، ص۱۹.
به‌دلیل برخی روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده ، یا حتی از سوره‌های مدنی شمرده شده است. [۴]
الاتقان، ج۱، ص۲۷.
۲ - شأن نزولبنا بر روایتی از ابن‌مسعود و ابی‌بن‌کعب و ابن‌عباس ، این سوره در پاسخ گروهی از مشرکان مکه نازل شد که از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان‌کند. [۵]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
اما طبق روایاتی دیگر، نزول این سوره در پاسخ برخی از دانشمندان یهود دانسته شده، که از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) چنین درخواستی داشتند. [۸]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) نیز، نظر اخیر تأیید شده است. [۹]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول، بیان نشده که پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته، بلکه حتی در پاره‌ای از آن‌ها آمده که شماری از عالمان یهود به مکه آمده، و در آن‌جا از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) درباره نسب خدا سؤال کرده‌اند؛ [۱۰]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
اما همین روایات سبب شده است که برخی مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند. [۱۱]
الاتقان، ج۱، ص۲۶.
گروهی دیگر نیز بدون استناد به دلیلی معتبر، برای جمع این دو دسته از روایات، به نزول مکرّر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند. [۱۲]
الاتقان، ج۱، ص۲۶.
۳ - نام‌های دیگراین سوره ۴ آیه دارد؛ اما قاریان مکه و شام شمار آیات آن را ۵ آیه دانسته‌اند؛ به این صورت که هریک از «لَم یلِد» و «لَم یولَد» را آیه‌ای جدا به‌شمار آورده‌اند [۱۳]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۴.
؛ همچنین این سوره دارای ۱۷کلمه و ۴۷ حرف است و در روایات و منابع قدیمی‌تر از آن به سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» یاد‌شده است؛ [۱۵]
صحیح البخاری، ج۶، ص۱۱۵.
[۱۶]
سنن الدارمی، ج۲، ص۴۵۹۴۶۱.
[۱۷]
روح المعانی، مج۱۶، ج۳۰، ص۴۷۶.
با این حال مجموعاً ۲۰ نام که اکثر آن‌ها اوصافی بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است، برای آن یاد‌شده:توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است [۱۸]
بیان السعاده، ج۴، ص۲۸۱.
)، اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است، یا آن‌که خدای تعالی قاری آن را از دوزخ خلاصی می‌بخشد، یا برای آن‌که این سوره بر صفات سلبیه خدامشتمل است؛ ازاین‌رو خدا را از صفات نقص خالص می‌گرداند) [۱۹]
الکافی، ج۱، ص۹۱.
[۲۰]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۷.
، نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتی چند منقول از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ائمه معصومین و نیز صحابه که این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفی کرده‌اند) بنا به روایتی از امام صادق (علیه‌السلام)، خداوند در معراجِ پیامبر خطاب کرده است:«اقراء قل هو اللّه أحد کما أنزلت فإنّها نَسَبی و...» [۲۱]
الکافی، ج۱، ص۹۱.
[۲۲]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۷.
، مُقَشْقَشَه (با سوره کافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند؛ از آن رو که این دو سوره قاری را از شرک و نفاق دور می‌کنند [۲۳]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۴.
)، مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت ، فرشتگان برای استماع آن حاضر می‌شوند)، مُنفِّره (چون قرائت آن، شیطان را دور می‌کند)، نور (برگرفته از روایتِ «إِن لکل شیء نوراً و نور القرآن قل هو الله أَحد»)، اساس (برای آن‌که بر توحید، یعنی اساس دین مشتمل است، [۲۴]
الاتقان، ج۱، ص۱۲۲.
یا برگرفته از حدیثی از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که آسمان‌هاو زمین‌های هفت گانه را بر «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» استوار می‌داند)، امان (زیرا اعتماد به آن، امان از عذاب الهی است)، برائت (برای آن‌که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شخصی را که این سوره را قرائت کرده بود، از شرک مبرا دانست)، مانعه (بر گرفته از روایتی از ابن‌عباس که این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌های آتش است)، جمال (در حدیث آمده:«إِنّ الله جمیل‌و یحبّ الجمال»، و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تفسیر جمیل، صفات ذکر شده در این سوره را بیان کرده است)، ولایت (قاری آن عارف به خداوند با صفات ذکر شده در این سوره و از اولیای الهی می‌شود)، معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که درباره تلاوت کننده این سوره فرمود:این بنده پروردگارش را شناخت)، نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و کفر ، در دنیا و نجات از آتش، در آخرت می‌شود)، مُعوّذه (در پاره‌ای روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده که رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با قرائت این سه سوره، شماری از اصحاب خود را تعویذ کرده است)، مُذکره (برای آن‌که قرائت آن توحید خالص را به یاد می‌آورد)، شافیه، تجرید، تفرید و صمد. [۲۵]
التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۵۱۷۶.
[۲۶]
تفسیر بقاعی، ج۸، ص۵۷۵.
[۲۷]
روح المعانی، مج۱۶، ص۴۷۷.
«صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب»، مشهورترین نام سوره است که از یک سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده [۲۸]
تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۶۹.
و از سوی دیگر مهم‌ترین واژه این سوره است که توجه مفسران به آن جلب شده‌است.۴ - پیوند با سوره کافروناین سوره یکی از ۵ سوره‌ای است که با فعل امرِ «قل» شروع شده، اما از نظر حجم با سه سوره کافرون فلق و ناس ارتباط بیشتری دارد. این سوره از یک سو با سوره کافرون پیوند دارد؛ زیرا هر دو سوره در جهت تحکیم پایه‌های توحید معرفی شده‌اند و از سوی دیگر با دو سوره فلق و ناس پیوند دارد و با عنوان معوّذات به قرائت آن سفارش شده و برای آن‌ها خاصیت تعویذ در مقابلِ بعضی بیماری‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است. ۵ - محتواسوره اخلاص خداوند را به یکتایی در ذات وصف کرده:«قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و خدا را تنها مرجع رفع همه نیازهای مخلوقات معرفی کرده است:«اَللّهُ الصَّمَد» و هرگونه صفت نقصی، مانند ترکیب و داشتن اجزا وبه وجود آمدن از شیئی دیگر را از او نفی می‌کند:«لَم یلِد وَ لَم یولَد» و او را از هرگونه شریک داشتن مُبرّا می‌داند:«و‌لَم یکن لَهُ کفُواً اَحَد». مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگی در ذات، صَمَد بودن است که روایات متعددی از معصومین (علیهم‌السلام) در تفسیر آن نقل شده و مجموع آن‌ها یگانگی خدا در افعال (توحید افعالی) را ثابت و هرگونه نقص و صفات سلبی را از خداوند نفی می‌کند. امام خمینی به تفسیر سوره اخلاص در آثار خویش پرداخته و در بیان وجه اعتبار به اهمیت این سوره با استناد به حدیثی، بر این باور است که آخرالزمان اقوامی هستند که نظرهای عمیق دارند، ازاین‌رو فهم این سوره حق متعمقان و صاحب‌نظران است و این سوره از اماناتی است که سماوات ارواح و اراضی اشباح و جبال انیات از حمل آن عاجز و درمانده‌اند و لایق حمل آن فقط انسان کامل است. به باور امام خمینی عقول بشر از فهم حقایق و دقایق این سوره عاجزند. امام خمینی معتقد است عبارت «قل» خطابی است که از غیب جمع و وجود و مظهر کامل محمدی و امری است که از حضرت احدیت جمع به مقام برزخیت کبری و خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مقام تدلی ذاتی و او ادنی است و «هو» اشاره به هویت غیبی است که همه صفات در آن مستهلک است [۳۳]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۱۳، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
و «الله» را ذاتی می‌داند که تمامی صفات کمالی ذاتی را در خود جمع کرده باشد. امام خمینی نیز «احد» را اشاره به مقام «احدیت» می‌داند که تجلی به اسمای باطنی و غیبی است و ایشان لفظ صمد را دارای معانی متعددی می‌داند از جمله اینکه «صمد» یعنی جوف ندارد؛ یعنی ذات مقدس صرف وجود و هویت مطلقه است و نقص امکانی، که اصل آن ماهیت است ندارد.امام خمینی معتقد است (لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ) از حیث هویت غیبی حق‌تعالی است؛ ازاین‌رو ذات حق از چیزی زایده نشده تا به ارث ببرد و از چیزی به دنیا نیامده تا مشارکت در آن باشد و با استناد به آیه (وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً اَحَدٌ) بر بی‌همتایی حق‌تعالی تاکید می‌کند. [۳۹]
خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۵۳، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.
[۴۰]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۶۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
[۴۱]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۵۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۶ - احکام فقهیبه قرائت این سوره در نمازهای واجب روزانه سفارش ویژه‌ای شده است. با اینکه سفارش شده در یک نماز واجب ، پس از حمد ، قرائت یک سوره از قرآن در هر دو رکعت آن تکرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است . روایت شده کسی که در هیچ‌یک از نمازهای واجب روزانه‌اش سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را نخواند، به او خطاب می‌شود:تو از نماز گزاران نبودی؛ [۴۳]
البرهان، ج۵، ص۷۹۳.
[۴۴]
الکافی، ج۲، ص۶۲۲.
یعنی نماز تو کامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه [۴۵]
الاحادیث والآثار، ص۴۲۴.
و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیب نماز واجب [۴۶]
سنن نسائی، ج۳، ص۶۸.
[۴۷]
فضائل سورة الاخلاص، ص۱۵۳.
[۴۸]
الاحادیث و الاثار، ص۲۸۴ و ۳۹۱.
سفارش شده است. برخلاف دیگر سوره‌های قرآن که نمازگزار می‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن عدول کرده به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و کافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید که با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند. [۴۹]
الکافی، ج۳، ص۳۱۷.
سوره اخلاص بر اثر معارف بلند توحیدی آن، در میان سایر سوره‌های قرآن جایگاهی ممتاز دارد. روایتی منقول از امام سجاد (علیه‌السلام) بیان‌گر عمق معارف این سوره است؛ کسی از آن حضرت درباره توحید پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت:خداوند می‌دانست در آخرالزمان گروه‌هایی ژرف اندیش خواهند آمد؛ ازاین‌رو سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و ۵ آیه آغازین سوره حدید را نازل کرد. در روایتی از امام رضا (علیه‌السلام) آمده است که هر کس این سوره را قرائت کند، توحید را شناخته است. در این روایت سفارش شده که پس از اتمام قرائت سوره، قاری سه بار بگوید:«کذلک الله ربی». ۷ - فضائل و آثاراین سوره از معدود سوره‌های قرآن است که برای آن فضایل و آثاری ویژه و فوق‌العاده بیان شده است. درباره فضیلت قرائت این سوره از طریق فریقین روایات فراوانی نقل شده است. مهم‌ترین و مشهورترین فضیلت سوره اخلاص برابری ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است؛ روایاتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) [۵۳]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۲.
[۵۴]
خواص القرآن، ص۲۰۴۲۰۵.
و نیز صحابه بر این فضیلت دلالت دارد. تنها در یک روایت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به نقل اَنَس، ثواب آن برابر ربع قرآن دانسته شده است. [۵۵]
نورالثقلین، ج۵، ص۶۹۹.
نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، کفاره گناهان شمرده شده است همچنین گفته شده:قرائت آن پس از نمازهای واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهی را برای قاری و پدر و مادرش جلب می‌کند. [۵۶]
مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۵.
در روایات، خواندن آن را سبب ایمنی از شر حاکم ستمگر و مردم نیز بر شمرده‌اند. مفضل‌بن‌عمر از امام صادق (علیه‌السلام) نقل کرده است:با‌قرائت «بِسمِ‌اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» و «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» میان خود و مردم، حایل ایجاد کن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان. [۵۸]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۳.
نیز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به یکی از اصحابش توصیه کرده است که برای رفع فقر و تنگدستی، این سوره را پس از ورود به خانه، قرائت کند. [۵۹]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۵.
و نقل شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در وقتی که او را عقربی گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ کرده است. [۶۱]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۴.
در حدیثی آمده است که هرگاه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بیمار می‌شد، سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را بر خود می‌خواند. [۶۲]
الاحادیث والآثار، ص۴۱۹.
سفارش‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) می‌تواند تلاشی برای هدایت مردم به‌سوی اعتقاد صحیح به خدای تعالی به‌شمار آید؛ به‌ویژه برای مردمی که به بت‌پرستی خو گرفته بودند؛ ازاین‌رو هرگاه یکی از صحابه به قرائت این سوره مداومت‌می‌کرد به شدت مورد تشویق و محبت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قرار می‌گرفت. [۶۳]
نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۱.
۸ - کاربرد فقهیدر بابهای طهارت، صلات و حج به مناسبت از آن سخن رفته است. ۸.۱ - سوره توحید در نمازهای روزانهقرائت سورۀ قدر در رکعت اوّل و توحید در رکعت دوم نمازهای یومیّه، مستحب و ترک قرائت توحید در همۀ نمازهای روزانه و نیز قرائت آن به یک نفس، مکروه است. قرائت یک سوره- جز سورۀ توحید- در دو رکعت نماز یومیّه، مکروه است. ۸.۲ - عدول از سوره توحید در نمازدر صورت آغاز به قرائت سورۀ توحید در نماز، اتمام آن واجب است و عدول به سورۀ دیگر جز سورۀ جمعه و منافقین در نماز جمعه یا ظهر روز جمعه بنابر مشهور، جایز نیست. هرچند در اینکه عدول در نماز یاد شده به‌طور مطلق جایز است یا قبل از رسیدن به نصف یا گذشتن از نصف، اختلاف است. [۶۷]
مستمسک العروة ج۶، ص۱۸۹-۱۹۱.
[۶۸]
مهذب الاحکام ج۶، ص۲۸۹.
۸.۳ - ذکر پس از قرائت سوره توحیدگفتن سه بار «کذلک اللّه ربّنا» یا یک، دو یا سه بار «کذلک اللّه ربّی» پس از قرائت سورۀ توحید، مستحب است. ۸.۴ - موارد استحباب قرائت سوره توحیدتلاوت سورۀ توحید در بسیاری از نوافل مانند دو رکعت اوّل نافلۀ شب، یک رکعت وتر، نافلۀ صبح، رکعت اوّل نافلۀ ظهر و مغرب، نماز احرام و نماز طواف و نیز هنگام زیارت اهل قبور [۷۳]
کشف الغطاء ج۲، ص۳۰۰.
و وقوف در عرفات،مستحب است.۹ - فهرست منابع(۱)الاتقان فی علوم‌القرآن. (۲) الاحادیث والآثار الواردة فی فضائل سور القرآن الکریم. (۳) البرهان فی تفسیرالقرآن. (۴) البرهان فی علوم القرآن. (۵) بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز. (۶) بیان السعاده فی مقامات العباده. (۷) التفسیر‌الکبیر. (۸) تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر. (۹) تفسیر‌نورالثقلین. (۱۰) جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن. (۱۱) الجامع لأحکام القرآن، قرطبی. (۱۲) خواص القرآن و فوائده. (۱۳) الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور. (۱۴) روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. (۱۵) سنن الدارمی. (۱۶) سنن النسائی. (۱۷) صحیح البخاری. (۱۸) فضائل سورة الاخلاص. (۱۹) الکافی. (۲۰) مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. (۲۱) مستمسک العروة الوثقی. (۲۲) المیزان فی تفسیر القرآن. (۲۳) نظم الدرر فی تناسب الآیات و‌السور، بقاعی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع• دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«اخلاص». • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۵۸. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : خواص آیات و سور | دیدگاه های تفسیری امام خمینی | سوره‌های قرآن | فقه | قرآن شناسی | قرائت | محتوای کلی آیات و سور | نماز
|